Кез келген мекемені басқарудың өз ерекшеліктері болады және басшы адам белгілі бір саясатты ұстанады. Түрлі адамдармен тіл табысып, халықпен санасып жұмыс істеуі — өнер. Ал мемлекет басқаруға ерекше дарын керек екені түсінікті. Барлық адамдарға жағу мүмкін емес, дегенмен халықпен ақылдасып, олардың пікірімен санасқан басшы көп қателесе қоймайды. Өзімбілермендікке салған басшылар түбінде халықтың назасына қалады. Сондай басшылардың бірі 1953-1964 жылдары Кеңес үкіметін басқарған Хрущев еді.
1961 жылдың 12 сәуірінде дүниежүзінде тұңғыш рет ғарышқа Ю. Гагарин ұшқанда, барлық Кеңес Одағының халқы сияқты оқушылар біз де қуандық. Сол кездегі біздің түсінігіміз бойынша, дүниежүзінде бізден мықты ел жоқ. 1960 жылдары Хрущевтің «Американы қуып жетіп, басып озайық!» деген ұраны шыққан еді. Ел арасындағы көзі ашық айтқыштар осы ұранға анекдот та ойлап тапқан-ды. Үлкен жиналыста Хрущев осы ұранды айтқанда, бір коммунист қол көтеріп: «Никита Сергеевич! Қуып жетсек жетейік, бірақ басып озбайықшы», — депті. «Неге?» — десе: «Басып озсақ, артымыз көрініп қалады», — депті әлгі коммунист. Иә, анекдоттың шығуына да осындай жағдайлар себеп болған. «Өткенді жамандасаң, болашақ саған тас атады» деген мақал бар. Хрущевтің кезінде Сталин «халық жауы» деп жазықсыз ату жазасына кескендерді тоқтатқаны, түрмеге қамап, Сібірге жер аударылған кінәсіз адамдарды босатқаны және Ақмоладағы «АЛЖИР» лагерін жапқызғаны тарихта бар. Оны ұмытып,айтпай кетуге болмайды. Ол медальдің бір жағы. Ал ауыл шаруашылығына енгізген «жаңалықтары» дамтудың орнына кедергілер келтірді. Көптеген ауылшаруашылық дақылдарының орнына жүгері өсіру, мақта өсіруді шаршылап-ұялау әдісімен дамыту, тың және тыңайған жерлерді кеңейтіп,егін егу сияқты мәселелерді жаңа бастама деп өндіріске ендірді. Ресей мен Украинадағы астықты алқаптардың орнына жүгері егіп, оның орнына Қазақстанның солтүстігіндегі тың жерлерді игеріп, совхоздар құруды қолға алды. Сол мақсатта 1954 жылы 2-наурызда «Елде астық өндіруді одан әрі ұлғайту және тың мен тыңайған жерлерді игеру» туралы қаулысын қабылдатты.
Ол өзі айтқан ұсыныстарын пленумдар мен жиналыстарда «партия айтты, бітті» деп зорлап қолдатып отырды. Сөйтіп, 1954-1955 жылдары 18 миллион гектар тың жерді жыртқызып, 337 кеңшар ұйымдастырды. Ол кеңшарларға сырттан 350 мыңнан астам адам әкелгізді. Осы адамдардың көпшілігі түрмеден босатылған бұзақылар еді. Ол астықтың бітік шығуы ауа райына тәуелді екеніне көңіл аудармады. Оған 1963 -1964 жылдардағы қуаңшылық мысал бола алады. Ойланбай істеген осындай кемшіліктер халықтың наразылығын туғызды. Шетелден астық сатып алып, дүниежүзінің алдында КСРО-ның беделіне дақ түсті. Хрущевке қарсы келіп сөйлеу мүмкін емес кезде шаруашылықты жақсы білетін оқымыстылар мен мамандар арасында Хрущевтің пікіріне қарсы өз ұсыныстарын айтқандар да болды. Солардың бірі Мұрат Майлыбаев еді. Ол кезде Мұрат Майлыбаев КСРО Ауыл шаруашылығы министрлігінде жоғары лауазымды қызмет атқаратын. Мәскеуде өтіп жатқан пленумда Хрущев өзінің жаңа «бастамасы» мақтаны шаршылап өсіру әдісін мақтап жатқан. Оның сөзі ду қол шапалақтаумен қызу қуатталып жатқан кезде Майлыбаев орнынан тұрып: «Құрметті Никита Сергеевич! Жақсы сөздеріңіз үшін рақмет, бірақ мен сізбен келіспеймін, мақтаны «шаршылап ұялау әдісімен» өсіруден тартар зиян көп, біздің пікірімізбен санассаңыз екен. Бұл сізге де, партия саясатына да қарсылық емес», — деп, өз пікірін айтқан. Өзіне қарсы айтылған пікірге ыза болып, құлағына дейін қызарып, ашуға булыққан Хрущев жарты сағат үзіліс жариялайды. Үзілістен соң Хрущев: «Жолдастар, осылай болатынын білгенбіз. Бірақ партия ешқашан жаңылмайды, артқа шегінбейміз. Бұған дейін де, бұдан кейін де тек қана ғылым жетістіктеріне сай жұмыс істейміз!» — деп сөзін аяқтайды.
Пленумнан кейін ұйымдастыру мәселесін қарап, Майлыбаевты партиядан шығарып, жұмысынан босатқан. Кейін мақтаны жаңбырлатып суаруға қарсы шыққан Мақтаарал совхоз-техникумының директоры, профессор Бәкір Әлібаев та партиядан шығарылып, жұмысынан босатылған. Сондай-ақ, жүгері өсіруге қарсы пікір айтқан бір қазақ ғалымды да «жиналысқа арақ ішіп келіпті» деп, партиядан шығарып, жұмыстан босатып жіберген. Ғылыми дәрежесінен айырып, жүйке ауруы емханасына жатқызып тастаған. Ал жүгерішілік науқаны талай гектар жайқалған жүзімдік алқап пен мәуелі бақтардың тұқымын тұздай құртқан.
Хрущев бастаған орталықтың қазақ халқының мүддесіне сай келмейтін солақай саясатына ашықтан-ашық қарсы тұрған, қара басының қамынан гөрі ұлттық мүддені жоғары қоя білген Жұмабек Тәшенов болды. Орталық «Тың өлкесін дамытып, елімізде астық өндіруді молайтамыз» деген сылтаумен тікелей Хрущевтің ұсынысымен еліміздің солтүстігіндегі Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар және Көкшетау облыстарынан «Тың өлкесі» деген аймақ құрды. Орталығына Ақмоланы белгілеп, атын Целиноград деп өзгертеді. Түпкі мақсат осы облыстарды Ресейге қосып беру еді. Өлке басшылығына Мәскеуден Т. Соколов деген өз адамдарын жібереді. Ол әлгі аталған Тың өлкесін иемденіп, Қазақстан басшылығына бағынудан бас тарта бастайды. Бұл 1960 жылы еді. Хрущевке арқа сүйеген Соколов: «Біз Мәскеуге қараймыз», — деп, бюджетті жоспарлауға қажет маңызды мәлімет бергізбейді. Соколовтың бұл әрекетіне ашынған Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Ж.Тәшенов дереу Целиноградқа ұшып келіп, облыс басшыларының жиналысында мәселені төтесінен қояды. Соколовтың бассыздығын бетіне басып, қатаң сөгіс береді. Кемшілік екінші рет қайталанса, басшыны орнынан алып, 24 сағат ішінде Қазақстаннан қуып шығатынын ескертеді. Сондай-ақ, «Тың өлкесі» ешқашан Ресейге берілмейтінін шегелеп тұрып айтады. Сол жылдары Министрлер кеңесінде келер жылғы елді өркендету жоспарын келіскен жиынында Тың өлкелік атқару комитетінің төрағасы орынбасары А.Козлов мінберден: «Жұмабек Ахметұлы! Біз сіздерден ешнәрсе сұрамаймыз. Тек, Мәскеудің бөлгеніне тиіспесеңіздер болғаны», — деп сөз сөйлейді. Сол кезде Тәшенов оны дереу тоқтатып: «Тың өлкесі Қазақстанның құрамында және оны Қазақстанның Орталық партия комитеті мен Үкіметі басқарады. Сіз сол партияға мүшесіз. Осы сыңарезулігіңізді қоймасаңыз, партиядан шығарып, орныңыздан аламыз. Содан соң аяқ жетер жеріңізге барып, арызданатын боласыз!» — деп, дереу тойтарыс береді. Сонымен қатар, осы жиында «Тың өлкесі», яғни Қазақстанның бес облысы Ресейге берілмейтіні, бұл жайында қайта сөз қозғамауды жалтақпайларға қатаң ескертеді. Сөйтіп, Хрущевтің Мәскеуден арнайы жіберген кеудемсоқ адамдарын осылайша тәубесіне келтірген болатын.
1961 жылы Хрущев Тәшенов пен Қонаевты Мәскеуге шақырып, осы мәселе жөнінде сөз қозғайды. Мәймөңкені білмейтін, ешкімнен тайсалмай тура сөйлейтін Тәшенов: «Никита Сергеевич, мен бұл мәселенің шешілуі былай тұрсын, тіпті күн тәртібіне қойылуының өзіне қарсымын», — деп, турасын айтады. Өңі бұзылып, беті қызарып, өзіне қарсы пікірін жалтақтамай тура айтып отырған Тәшеновке: «Саяси Бюроның шешіміне қарсы шығатын сен өзің кімсің? Бұл мәселені сендерсіз-ақ шешеміз. Кеңес елі — бір мемлекет, қай жерді қай республиканың меншігіне беру — КСРО Жоғарғы Кеңесінің еркі!» — дейді. Сонда Тәшенов Хрущевке тура қарап: «Никита Сергеевич, егер Жоғарғы Кеңес әр республиканың жерлерін жергілікті органдарсыз шеше беретін болса, КСРО-ның және ұлт республикасының Конституциясын жою керек. Ал ол Конституциялардың баптарына сай «әр ұлт республикасы өзінің тарихи жеріне, ондағы байлығына өз меншігім деп пайдалануға құқы бар. Оны өзгертуге ешкімнің, ешбір органның құқы жоқ». …Егер бұл заңдармен санаспайтын жағдай туса, онда біз халықаралық заңды мекемелерге дейін шағым беруден таймаймыз, ондай құқығымыз бар», — деп, турасын айтады. Бұл, әрине, Тәшеновтей принципшіл, ұлтшыл, әділетшіл, өз мүддесінен халықтың мүддесін жоғары қоя білген азаматтың жүрек жұтқан ерлігі еді. Осы кездесуден кейін Хрущев та өз райынан қайтып, оның пікірімен санасуға мәжбүр болады. Бірақ көп ұзамай Тәшеновты орнынан босатып, жарты жылдай қызметсіз қалдырады. Ақыры елі үшін туған 46 жасар Жұмабек Тәшеновты Шымкент облыстық Атқару Комитеті бастығының орынбасары қызметіне төмендетіп жібереді. Егер Тәшенов кезінде орталыққа тойтарыс бермесе, Сарыарқаның бес облысы Ресей қарамағына өтіп кетері даусыз еді. Осы бес облыс аумағында төрт миллионға жуық Қазақстан азаматтары мен 555.5 мың шаршы шақырым жер бар екенін ескерсек, Тәшеновтың ерен ерлігі мен еңбегі еске түседі. Сондай-ақ, Маңғыстауды Түркіменияға, Оңтүстік Қазақстанның мақта егетін аудандарын Өзбекстанға беруге батыл түрде қарсы болған. 1958 жылы Қазақстан басшылары Яковлев, Журин бастаған, С.Бәйішов пен Қ.Шәріповтар қостап, «Қазақ әдебиеті» мен «Социалистік Қазақстан» газеттерінің бағыт-бағдарламасы коммунистік идеологияға сай келмейтіндігі және қазақ ұлтшылдарын төңірегіне топтастырғаны туралы мәселе қойылып, «Қазақ әдебиеті» газетін жауып, «Социалистік Қазақстан» газетін «Казправданың» аудармасы етіп шығару мәселесін талқыға салады. Сол бюрода Сақтаған Бәйішов «Қазақ әдебиеті» газетінде А.Байтұрсыновтың «Қазақ» газетінің лебі бар десе, «Социалистік Қазақстан» газетінің редакторы Қасым Шәріпов: «…қазақтілді газеттерді аудармаға айналдырмаса болмайды. Егер «Социалистік Қазақстан» газетін «Казахстанская правдаға» қосып, мен редактордың орынбасары болып қол қойсам, өзіме үлкен бақыт санар едім», — деп сөйлеген. Осындай жағымпаздарға жаны түршіккен Тәшенов: «Социалистік Қазақстан» газетін ашқан да сен емес, жабатын да сен емессің, не тантып отырсың өзің?!» — деп басып тастаған. Ақыры бұл мәселе күн тәртібінен алынып тасталады. Осы газеттерді Тәшеновтың жабылудан аман сақтап қалғаны және қазақ ұлтының әдебиеті мен өнеріне ерекше мән беріп, құрметтегенінің дәлелі. Әрбір қазақ азаматтары өз халқының болашағы үшін солақай билік жүргізген шенеуніктерге қарсы тұрып, өз мүддесінен ұлт мүддесін артық қойған Мұрат Майлыбаев, Бәкір Әлібаев және Жұмабек Тәшенов сияқты ерлерді мақтан тұтамыз. Оның сыртында Тәшеновтың 20 наурыз туған күні екенін ұмытпай атап өтуіміз керек.

Әкебаев Беркін, республикалық «Алтын қалам» әдеби байқауының жүлдегері

(20)

Сарғайса да тарихтың ақ парағы,
Ол күндер мәңгі есте сақталады.

Екінші дүниежүзілік соғыс. Бұл күнді соғыстың алғы шептерінде қайсарлықпен шайқас жүргізіп, ерліктің сан үлгісін көрсеткен ардагерлер, өздерінің тылдағы қажырлы еңбегімен жеңісті шыңдаған азаматтар тойлайды. Ұлы Жеңіс күні елі мен жері үшін жанын пида еткен, туған-туысқандарына, жақын-жуықтарына, туған жеріне, ауылына оралмай қалған қаһарман ерлерді бүкіл ел болып еске алады.
Бұл жеңіске жету ісіне қазақ халқы да өзінің лайықты үлесін қосты. Қазақстандық жауынгерлер Брест қамалынан бастап, Берлинге дейін барды. Олар Сталинград түбіндегі шайқаста, Днепр өткелінде, Москва мен Ленинград үшін болған ұрыстарда ерен ерліктер көрсетті. Украинаны, Кавказды, Белоруссияны, Қырымды, Прибалтиканы азат етті, Польша, Румыния, Венгрия, Чехословакия, Болгария, Германия жерлеріндегі майдан жолдарында жеңіс туын көтеріп өтті. Ұлы Отан соғысы жылдарында біздің қандастарымыз қатыспаған бірде-бір үлкен шайқас болмады.

Сол бір сұрапыл жылдары қазақ халқы өзінің Отанына, жеріне деген патриоттық сезімін, ұлттық мақтанышын дәлелдеді. 500-ден аса жерлестеріміз, оның ішінде 96 қазақ Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Жауға қарсы шайқастар алдыңғы шептегі ұрыстарда ғана емес, тылдағы ауыл мен кең байтақ далада да жүріп жатты. Сол жылдары Қазақстан миллиондаған босқындарды өз бауырына аналық мейірімімен тартушы, эвакуацияланған зауыт пен фабрикаларға, майданға керекті оқ-дәрі мен азық-түлік жеткізуші үлкен арсеналға айналды.

Осы әділетсіз арпалысқа Қазақстанның 2 миллионға жуық түрлі ұлт өкілдері әскер қатарына шақырылды. Майдан даласынан 394 мың қазақ боздақтары қайтпай қалды. Бұл соғыс қайғы-қасірет әкелмеген бірде-бір отбасы болмады… Бірінің әкесі, бірінің ағасы қаза тапты. Қаншама боздақтар қыршынынан қиылды… Ішінде ақыны да, әншісі де бар еді. Қауызын ашпай көктей қырқылған сол жастардың ішінде, әттең, дариға-ай, қанша Абай, қанша Шоқан кетті екен…
Фашистік Германия тізе бүкті… Бірақ сол сұм соғыс өзімен бірге 10 миллионнан астам немістің де өмірін қиып кетті. Оны жеңген Кеңестер Одағы 27 миллион адамның өмірін берді. Талай ғасырлар бойы жасалған материалдық және мәдени қазынаны құртты. Міне, соғыстың әкелген қасіреті. Сондықтан адамзатқа әрқашан соғысты тоқтататын жеңіс керек. 66 жыл бұрынғы жеңіс сонысымен қымбат. 1418 күн мен түн толарсақтан қан кешіп, кейінгі ұрпаққа тыныштық әкелгені үшін қасиетті. Әрине, жеңіс өздігінен келген жоқ. Оны елі, жері үшін отқа түскен ерлер ерлігі жеткізді. Қазақстаннан 1941-1945 жылдарындағы қанды қырғынға 1,3 миллион ұл мен қыз аттаныпты. Бәрі де жанқиярлықпен соғысты. 500-ден астамы елге Батыр атанып, аңызға айнала оралды. Содан бері зымырап 66 жыл өте шықты.
Ұлы жеңіске жетуде біздің жерлестеріміздің де зор үлесі бар. 454 қазалылық жауынгерлер де кешегі Ортақ Отанымыздың бостандығы мен тәуелсіздігі жолында кеуделерін от пен оққа тосты. Азап пен тозаққа толы соғыста Қызылорда облысы, Қазалы өңірінің бес перзенті Кеңес Одағының Батыры атағын алғандардың төрттен бірі.
Қазалыдағы атты әскер полкінің негізінде құрылған 75-ші теңізшілер бригадасы Мәскеу түбіндегі қанды соғыстарға қатысып, кейіннен 27-ші гвардиялық атқыштар дивизиясы болып қайта жасақталып, Сталинград шайқасында үлкен ерлік көрсетті.
Қызыл Армияның алғы шебіндегі бөлімдерінің бірі ретінде Берлин қаласына алғашқылардың қатарында кірді. 1942 жылдың тамыз айында Ақтөбеде жасақталған 101 дербес атқыштар бригадасының құрамында 886 қазалылық болды. Новгород, Псков жерлерін жаудан тазартуда бригада құрамындағы қазалылықтардың үштен бірі оққа ұшты. 123 қазалылық сол ерлігі үшін өкімет наградаларына ие болды. Қанды қырғынға ұшыратқан Сталинград қоршауына 2 мыңға жуық қазалылық қатысты. Осы майданда да 700-ден астам жерлестеріміздің өмірі қиылды. Олар, сондай-ақ, Ленинград пен Прибалтика, Украиина мен Белоруссия, Кавказ бен Қиыр Шығыс майдандарындағы шайқастарға да қатысты.
Финляндия соғысынан елге жеңіспен оралып, 1941 жылы ағайынды Дербісалиевтер Ұлы Отан соғысына қайта аттанған.
Сермағамбет Дербісалиев 83 дивизияның 101 атқыштар полкінде болып, ұрпақтың болашақ бақыты үшін қан майданда соғысқан. Ол 1943 жылы Орлов қаласының маңында болған кескілескен шайқаста оң қолынан ауыр жараланып, елге оралды. Дербісалыдан екі ұрпақ қалады. Бірі — Сермағамбет, екіншісі — Ермағамбет. Сермағамбет атадан Едіге, Тұңғышбай, Қобылан, Темірхан тарайды. Сермағамбет 1945 жылы Күлбараш апаймен шаңырақ көтерген. Ағасы Ермағамбет Дербісалиев соғыстан алған жарақатынан ауылға келген соң қайтыс болған. Осы кісінің зайыбы Бипатима апайды Сермағамбетке қосқан. Олардан 10 бала өсіп-өнген. Барлығы қазір өз алдына үй болып, әр салада жұмыс істейді. Үлкен қызы Ақсырға мұғалімдіктен зейнеткерлікке шыққан. Меткүл де зейнеткер. Гүлжаһан Байқоңыр қаласында тұрады, Тұңғышбай спорт мектебінде жаттықтырушы, Майра мектепте жұмыс істейді. Қобылаш 60-шы жол диспетчері, кенже баласы Темірхан оқушылар үйінің оқу ісінің меңгерушісі қызметін атқарады.
Сермағамбет Дербісалиев 40 жыл жұмыс жасаған аудандық почта байланысы торабынан зейнеткерлікке шыққан. Бүгінгі таңда ұл-қыздарынан 40 немере мен 22 шөбересі бар. Сермағамбет ақсақалдың майданда мерейі үстем болып, сый-құрметке бөленген. Соғысқа қатысқан қайсарлығына ІІ дәрежелі «Отан соғысы» ордені, «Жеңістің 20 жылдығы», «Жеңістің 30 жылдығы», «Жеңістің 40 жылдығы», «Жеңістің 50 жылдығы», «СССР Қарулы күштеріне 60 жыл, 70 жыл» мерекелік, «Маршыл Г.К. Жуковтың» естелік медальдары және еңбегіне «Еңбек ардагері» медалі берілген. Ол кісі 2009 жылдың қаңтар айында 91 жасында қайтыс болды.

Серік Ардақ

(12)

Алаш қозғалысына — 100 жыл

ХХ ғасырдың басында халқының азаттығы үшін күрескен саналы азаматтар сталиндік жазалау шараларынан зардап шекті. Жер аударылды… Абақтыға қамалды… Атылды… Еліміз егемендік алған жылдардан кейін ғана қуғын-сүргін құрбандары ақталды. Олардың есімдері мен ерен еңбектері жадымыздан ешқашан өшпек емес! Ғұмыры қысқа болса да, бұл қозғалыс қазақ тарихында алтын әріптермен жазылуға лайық, ең бір айтулы тарихи кезең. Биыл осы Алаш қозғалысына 100 жыл толып отыр. Осыған орай, елімізде көптеген іс-шаралар ұйымдастырылуда. Соның бірі «Алаш деп ғұмыр кешкен» жобасы аясында Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, ҚР Ұлттық кітапханасы мен «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының ұйымдастыруымен өткен «Алаш қозғалысы: тарихы мен тағдыры» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. Осы жиында айтылған ойлар Алаш қозғалысының толыққанды картинасын көз алдымыздан өткізді. Пікір-ойлардың қаймағын сүзіп, оларды оқырманға ұсынғанды жөн көрдік.

«Алаш» ұғымы нені білдіреді?

Қойгелдиев Мәмбет Құлжабайұлы, Абай атындағы Ұлттық университеттің профессоры:
— Біз қазір Алаш қозғалысы деп жүрміз. Көп жағдайда осы ұғым қаншалықты дұрыс екендігі жөнінде ойланбаймыз. Осы «Алаш» деген атты берген — коммунистік партия. Бірақ, әрине, Алаш партиясының есімін берген Алаш зиялыларының өздері, ең алдымен Әлихан Бөкейхановты айтуымыз керек. 1917 жылы құрылтай жиналған депутат сайлау барысында ұлттық партияны жасақтау керек болды. Сөйтіп, партияны қалай атаймыз дегенде Әлихан Бөкейханов «Алаш» деп атауды ұсынды. «Алаш» бұл «Қазақ» деген сөздің синонимі, яғни екінші аты. Қазақтар өзін орта ғасырларда ұлттық тұтастыққа, бірлікке жұмыс істейік деген үмітпен «Алаш» деп атаған. Ал кейіннен коммунистік партия, большевиктік идеология Алашқа басқа мағына беруге тырысты. Бұдан ұлттық мүддеге қарсы саяси партия деген ұғым туды. Содан «Алаш» дейтін сөз басқа реңк, басқа мазмұн белгілі дәрежеде аза бастады. Бұл процесс қазір тоқтады, ол қазір жоқ. Дегенмен қазіргі уақытта осы тақырыпқа мейлінше ұқыпты қарауымыз керек деп ойлаймын. Өйткені заман өзгерді, уақыт өзгерді. Қазіргі уақытта, Құдайға шүкір, цензура жоқ. Біз Алаш қозғалысына байланысты еркін тұжырымдар, қорытындылар жасай аламыз. Әрине, мұның барлығы тәуелсіздіктің арқасында. Жабық архив қорларының есіктері ашылды. Түгелдей болмаса да, мұрағаттардың басым бөлігі қазіргі таңда зерттеушілердің қолында бар. Ол мұрағаттарға қоса, Алаш зиялыларының еңбектерінің жарық көргені және қазір де жарық көру процесі жалғасып жатқаны белгілі. Бұл да тәуелсіздіктің арқасында.
Әрине, әлі жарық көрмеген құжаттар болуы мүмкін. Бізде бар дерек көздері Алаш туралы толық қорытынды тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Сондықтан шағым жасап, анау жоқ, мынау жоқ деу себепсіз. Егер Алашты терең зерттей алмасақ, Алаш туралы дұрыс қорытынды жасай алмасақ, онда өзіміз кінәліміз, зерттеушілер кінәлі, зиялылар кінәлі. Егер қоғамға Алаштың құрметін көрсете алмай жатсақ, оған да зиялылар кінәлі. Ғалымдар, тарихшылар, ең алдымен философтар, журналистер, өнер адамдары кінәлі.
Биыл Алаштың 100 жылдығы. Бұл — үлкен процесс. Кітапханада осындай конференцияның өткеніне қуанып отырмын. Алайда бұл конференция жүрдім-бардым өтуге тиіс емес. Бұндай жиынға тек жастарды отырғызып қана қоймай, зиялылардың өздері келіп, қатысулары керек. Ал осы Алаш идеясын насихаттауға өздері атсалысуы тиіс. Өкінішке қарай, біз әлі күнге дейін тиісті дәрежеде белсенділік таныта алмай келеміз. Биылғы Алаштың жүз жылдығы, Алаш үшін сын емес, ең алдымен сіздер мен біз үшін сын. Зиялылар үшін сын. Зиялылар осы жүкті көтере ала ма? Өз міндетін орындай ала ма? Мәселенің барлығы осында. Сондықтан ешкімге сілтеме жасамай, өзіміз жұмыс жасауымыз қажет. Міне, осы тұрғыда біз, зерттеуші мамандар, Алаш қозғалысының аты мен затын советтік идеология түрлі бояуларынан, бүркемелерінен ашып алуымыз керек. Мәселен, соның бірі мынау «Алаш» деген ұғым нені білдіреді? Ең бірінші осыған тоқталуымыз керек. «Алаш» деген сөз бұл бір топ зиялылардың қозғалысы емес. Бөкейханов бастаған зиялылар тобының әрекеті емес. Бұлай түсіну бейшаралық! Партия бізге солай түсіндіруге тырысты. «Алаш» деген бұл ұлттық мүддеге қарсы бір зиялылар тобының күресі, үкіметке, Ресейге, большевиктерге қарсы бағытталған әрекеттері деп бұрмалап көрсетті. Ал қазіргі уақытта соны сол күйінде айтқысы келетіндер әлі де бар арамызда. Кезінде Колчактың: «Қазақ деген ұлт не? Қазақ деген ұлт жоқ. Ол тобыр. Оның ары қарай жүз шақты интеллигенциясы бар, соны атып тастасаң болды, қазақ деген ат жоғалады», — деп айтқан сөзінің біздің арамызда әлі де болса тамыры бар. Сондықтан, менің түсінігімде, Алаш қозғалысын зиялылар қозғалысы деп атау қателік. Алаш қозғалысының шын атауы — Қазақ Ұлт-азаттық қозғалысы. Қазақтардың өзінің мемлекеттігін қалпына келтіру, жерінің тұтастығын сақтау қозғалысы, сол үшін күрес. Осыны өзіміз түсінуіміз керек және келесі жас ұрпаққа түсіндіруіміз қажет. Оқулықтарда осы мәселені түсіндіруде жаңа әдіс-тәсілдер тапқан жоқпыз. Бұл тек оқулықтарда ғана емес, жалпы барлық салада. Бұл — бірінші мәселе, ал екінші мәселе Алаш қозғалысының кезеңдері туралы. Біреулер Алаш қозғалысының XVII ғасырмен аяқталғандығын айтады. Мен осы мәселемен 20 жылдан аса уақыт айналысып келе жатқан зерттеуші ретінде айтуға тиіспін. Алаш қозғалысы ұйымдық тұрғыда 1925 жылға дейін жұмыс істеді. Ал оның идеясы 50-ші жылдарда да жүріп жатты. Өлген жоқ, тәуелсіз жылдарда қайта бас көтерді. Қазіргі таңда Алаш идеясы тірі деп санаймын. Алаш идеясы халықтың санасында, олардың еңбектерінде. Оны Кеңес өкіметі сөндіргісі келді, сөнген жоқ. Қазақ ұлты тірі болса, Алаш елі тірі болады.

Лениннің туған күніне «шалынған» құрбандықтар

Б.Қойшыбаев «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының төрағасының орынбасары:
— Ақпан революциясы отарға айналдырылған елдер алдында тамаша саяси мүмкіндіктер ашты. Империя халықтарымен бірге қазақ та өзінің жоғалтқан мемлекеттігін қалпына келтіру мүмкіндігіне ие болатынын түсінді. Революциялық ұйымдар құрылды, алғашқы жиындар, съездер өтті. Ресейдегі мұсылман одағының жұмысына қатысты. Алғашқы 17-ші жылғы съезде, мұсылмандар қоғамы атқару комитеті төрағасы орынбасары болып қазақтан Жанша Досмұхамедов сайланды. Жанша Петерборда жұмыс істеді. Сонда Ресейдің уақытша заң шығаратын органына предпарламентке мүше болып, болашақ мемлекеттік құрылым қандай болады деген заң жобасын жасауға атсалысты және Қазан төңкерісін өз көзімен көрді. Сөйтіп, орыстардың өзара ырылдасуы деп бағалады. Содан міне, Петербордан қазақ даласына анархия келе жатыр деп есептеп, соған қарсы тұру үшін қазақ автономиясын шұғыл түрде жариялау керек деп топтың басында тұрды. Оның тарихын барлығымыз білеміз.
Қазан төңкерісінен кейін большевиктер өздерінің жазалау аппаратына ылғи төзбеушілік отын үстемелеп салып отырды. Соның салдарынан біздің интеллигенция жазалаудан көз ашқан жоқ. Бүгіндері біз Алаш қозғалысы деп атайтын Ұлт-азаттық қозғалысқа, оған қатысушыларға зобалаң туғызды. Әсіресе Алаш қозғалысының алған биік шыңы, Алашорда халық кеңесін құрушылар мен ниеттес болғандардың барлығына қырғидай тиді. Баршаңызға белгілі, Алаш ісі деген соттар болды. 30-шы жылғы сәуірдің басында Ахмет Байтұрсынов бастаған қырықтан астам адам сотталды. Оның төртеуі — мәдениет қайраткері Дінмұхамет Әділов, жазушы Жүсіпбек Аймауытов, журналист Ахметсапа Юсупов, әдебиетші Әбдрахман Байділдин — 21 сәуірде ұлы Лениннің туған күні қарсаңында құдды бір құрбандыққа шалынғандай болып атылып кетті. Ал 32-ші жылы қалған топ сотталды. Мұхаметжан Тынышбаев бастаған үлкен топ жер аударылып, сотталып кете барды, — деп, 30-шы жылдардағы Ұлт-азаттығы үшін болған көтерілісте жазықсыздан-жазықсыз сотталып, «Халық жауы» деген айып тағылып, аяусыз өлім жазасына кесілген Алаш қозғалысына қатысушылардың бастан кешкен қуғын-сүргіндері туралы және Абыралы көтерілісінің басшысы Ысқақ Кемпірбаевтың көтерілісшілерге айтқан сөзін егжей-тегжейлі баяндап берді.
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Бас ғылыми қызметкері, профессор Айгүл Исмақова Алаш саяси элитасының көсемі Әлихан Бөкейхановтың Алашорда үкіметі төрағасы болуына кішкентай кезінен өзінің бойындағы көшбасшылық сезімі мен халқына қызмет етуге деген ынтасы себеп болғанын айтты. Әлихан Бөкейхановтың ғылыми негізі бар жазбаларына тоқталды. Небәрі 20 жасар қазақ жігітінің студенттік ортада, саяси ортада елін, жерін қорғап, қазақтың мүддесін айтқандығы жөнінде, сонымен қатар барлық мұсылман халықтарының жағдайын ойлап, олардың басын біріктіре алды.
Иә, Әлихан Бөкейханов бала кезінен алғыр, білімді, ер мінезді болып өскендігі тарихтан белгілі. Оның халқына деген, ұлтына деген сүйіспеншілігі бәрінен жоғары болды десек, қателеспейміз. Ол қазақтың XX ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы, Алаш саяси элитасының көсемі, халқымыздың тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы, сондай-ақ ұлттық Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы болған. Бұдан бөлек Әлихан Бөкейхановтың тарихшы, этнограф, ғұлама ғалым, әдебиеттанушы, аудармашы, публицист, көрнекті қоғам қайраткері екенін сіз бен біз жақсы білеміз. Оның көптеген мақалалары, кітаптары, көптомдық энциклопедиялары жарық көрген. Бір сөзбен айтқанда, нағыз қазақтың азаматына тән қасиеттердің барлығы дерлік бір өзінің бойында тұнып тұрғандай сезіледі.

Үкіметтің арнаулы қаулысы керек

Тағы да осындай қазақтың айдай маңдайына біткен нар тұлғалардың бірі — ақын, ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, халқының абзал азаматы Ахмет Байтұрсынұлы. Оның «Қырық мысал», «Маса» сынды еңбектері жүрегімізден ойып тұрып өз орнын алғаны қашан?! 1913 жылы жақын достары Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатовтармен бірігіп «Қазақ» газетін ашып, сол жерде редактор қызметін атқарды. Ол бар ғұмырын халқына адал қызмет етуге арнады, әрдайым шындықты қолдады. Сондықтан да асыл азаматтың есімі ел есінде мәңгі сақталмақ.
Имаханбет Райхан Сахыбекқызы, Ахмет Байтұрсынұлы мұражай-үйінің директоры:
— Үкіметтік қаулы керек емес деп кесіп айту дұрыс емес. Үкіметтік қаулы керек. Қай-қайсымызда қандай жұмыс істемейік, барлық мәселе қаржыға келіп тіреледі. Ал қаржыны қалтасынан шығаратын жомарт жандар аз. Болған күннің өзінде, Ахмет Байтұрсынұлының мына «Қара бұлт. Қара бұлт төніп келеді де, шөлдеп тұрған жерге жаумай, өзен мен көлге құяды» деген сөзі сияқты, біздің байлар да сондай, — дей келе, мұражайдың қоғамдық қордан әлі мемлекет қарамағына өтпегендігіне күйінді. Сондай-ақ оның айтуынша, Алаштың 100 жылдығы мен Ахмет Байтұрсынұлының 145 жылдығын атап өткізу үшін жастар үкіметтің назарын аударған. Нақтырақ айтсақ, «Қамшы» порталының тілшісі Нұрғали Нұртайдың «Мемлекеттік ірі қоғам қайраткері мемлекеттің қарауынсыз тұр» атты мақаласы үкіметтің назарын аударып, осыдан кейін Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов мұражайға арнайы ат басын бұрған.

Деректерді нақты келтірсек екен

Светлана Смағұлова, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты директорының орынбасары:
— Алаш тарихын айтқан кезде ең бірінші Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатовтай азаматтарды еске аламыз. Бұл аталған қайраткерлер ХХ ғасырдың басында қалыптасқан ұлт зиялыларының топ басшысы болып, ұлттың ұлттығын сақтауда бар күштерін салды. Бірнеше ғасырға созылған империялық билікке қарсы өздерінің ірі идеяларымен шықты. Ғылыми зерттеулер жүргізді, оқулық жазды, қарымды қаламдарымен көпшілікке ой салды. Бұл зиялылардың әрқайсысы бір төбе. Қазақ қоғамымызға тигізген еңбегі зор. Осы үш азаматтың идеясын көтеріп, оны жүзеге асыруда, Алаш қозғалысының іргесін қалауда бар күшін салған бізде қайраткерлер көп. Оларға ниеттес болған азаматтар да жетеді. Бірақ осы азаматтарымызды өз деңгейінде ұлықтап жүрміз бе? Соңғы кездерде баспасөздер мен телеарналарда Алаш қозғалысының 100 жылдығына байланысты бағдарламалар жүргізіліп жатыр. Сол бағдарламаларда «Алаш қозғалысы әлі өз деңгейіне дейін зерттелінген жоқ», «Мына тарихшылар қайда қарап жатыр» деген ойлар жиі айтылады. Өкінішке қарай, соңғы кездері осындай мәселелердің байыбына бармай айта салатындардың қатары көбейіп келе жатқаны немесе жоқ нәрсені бар қылып көрсететін тарихи оқиғалардан мүлдем хабары жоқ адамдардың өтірік сөйлейтіндері бізді қынжылтып отыр. Әсіресе Алаш қозғалысына байланысты. Сол себептен, архивты құжаттарға, тарихи оқиғаларға ден қойып, соларды оқыса деген біздің тарихшылар тарапынан өтінішіміз.

Әскер жасақтауда қандай қиындықтар болды?

Болат Мүрсәлім, журналист әрі филолог:
— Әрбір істің өз қиындықтары бар. Ал осы Алаш әскерлерін жасақтауда қандай қиындықтар болды? Алаш әскері дегенде, бірінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан бастап, Әлихан Бөкейханов бастаған Алаш қайраткерлері қазақ жігіттерін әскер қатарына алу мәселесін көтерді. Бірақ патшалық Ресей бұған қарсы болды. Қазақтардың әскер қатарында болуына сенімсіздік білдірді. Сонымен қатар, сол кезде Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов және басқа да «Қазақ» газетінің маңындағы азаматтар бұл қазақтан әскер алған жағдайда үлкен бір түсініспеушілік, дау-дамай болатынын да ескертіп өтті. Себебі ол кезде қазақтарда паспорттау жүйесі жоқ, метірке бірінде болса, бірінде жоқ еді. Бұл жайында Мәмбет Құлжабайұлы өзінің монографиясында өте жақсы ашып жазған. Кейін патша тақтан құлаған 17 жылы қазақтың милициясын жасақтау мәселесі қайта көтеріледі. Сол кезден бастап, әлі құрылтай мәжілісіне сеніп жүрген сәттің өзінде, Алаш қайраткерлері қазақты бүлінушіліктен қорғау, ел арасына іріткі түскен жағдайда алдын алу мақсатында алаштың милициясын жинайық деген ұран көтереді. Алайда бұл мәселені съездерде, бас қосқан жиындарда, баспасөзде қанша айтылып жатса да, милиция жиналған жоқ. Сөйтіп, билік басына большевиктік билік келеді. Сол кезде Орынборда қазақ съезінде Алаш милициясын жинау туралы қайтадан қаулы шығады. Бірте-бірте жер-жерде большевиктердің билігі қарқын алып кеткен кезде, ол да жиналмай созылып, 18 жылдың көктемінен бастап құрыла бастайды. Ең қызығы, бейбіт институт ретінде құрылады деген Алаш милициясы большевиктік билік жағдайында әскерге айнала бастады. Бұл әскерді үйрету үшін казак офицерлері шақырылды, әртүрлі ойын-жаттығулар ұйымдастырылды. Себебі қазақ офицерлері саусақпен санарлықтай болатын. Соған қарамастан, қазақтар атты әскерге өзінің азаматтарын берді. Бірақ, тіпті, бір уездің өзінде қарама-қайшылық пікірлер көп болды. Өйткені 16 жылғы болыстардың бұрмалап, жасы үлкен ақсақалдардың өзін тыл жұмысына аттандырып жіберу сынды әділетсіздіктерді көріп қалған қазақ өзінің баласын әскерге бергісі келмеген жағдайлар жиі кездесті. Арнайы адамдар сол балаларды әскерге алу үшін, арнайы отрядтарды жіберіп, күштеп әкелген. Ең соңында, Алаш әскері большевиктерге қарсы бірнеше ұрыстарға қатысты. Кейіннен бұл ұрыс тоқтап, советтермен ымыраласу кезеңі басталған кезде, ақ гвардияшыларға қарсы ұрыстар жүргізуге мәжбүр болған. Себебі осы кезде Алашорда екі оттың ортасында еді. Міне, әскер жасақтау осындай қиын жағдайды басынан өткерген.

Гүлжайна Саяқбаева

(12)

Маңғыстау облысының әкімі Ералы Лұқпанұлы Тоғжановтың назарына!

Президентіміздің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласындағы айтылған мәселелерге халықаралық «Қазақстан ZAMAN» газеті де үн қосып, оларды өмірде жүзеге асыруға әп дегеннен құлшына кірісті. Мен де «Жаңғыру құр жаңғырыққа айналмасын десек…» деген мақала жазып, нақты ұсыныстарымды, пікірлерімді білдірдім. Газетіміздің «Бабабалар рухына тағзым» атты экспедициясын жандандырып, жоспарлар жасадық. Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданында болып, батыр, би, дана бабаларымыз жайлы оқырман назарына ұсындық.
Жақында Маңғыстау облысында іссапарда болғанда Алты құлаш әулие бабамыздың қабіріне барудың сәті түсті. Ақтау қаласының қақ ортасында орналасқан бабаға деген құрмет солғындау көрінді.

Меніңше, Алты құлаш әулие — Ақтаудың көркі жəне ол ақтаулықтардың рухани тірегіне айналатын бір қасиетті орынға айналуы керек. Мәселен, Райымбек бабамыздың кесенесі Алматы қаласының ел көп баратын, жастарымыздың рухани жан дүниесін байытатын, ерлікке үндейтін киелі орын. Ал әулиесін қор тұтқан елден бақ пен береке іздеуге болмайды. Алты құлаш әулие сонау 90-жылдары өзінің кереметін көрсеткен. Тұрғындарды, жастарды, студенттерді, оқушыларды, жалпы жамағатты Алты құлаш əулиенің басына əкеліп, дұға жасатып, өткен-кеткен тарихымызға құрмет жасап жатсақ, ұлттық сананы ояту деген сол емес пе?! Ал әулиені аяқ асты қылып, қор етсек, оны да жастар «үлгі» етеді. Елбасының салт-дəстүрді қолдап, қуаттап жатқаны тегіннен-тегін емес. Ералы Тоғжанов мырза да халықтың салт-дəстүрімен санасын оятуға қызмет жасайтын зор тұлға. Қай қызметте жүрсін Ералы бауырымыз бұл жағына зор көңіл бөліп жүретін. Сондықтан облыс əкімі Ақтау қаласында қорғансыз, жабырқау күйде тұрған Алты құлаш əулие мазарын гүлдендіріп, халыққа қызмет жасайтын рухани, имани орталыққа айналдыратынына сенімім кәміл.
Қазақ әулиелерін қадірлеген, құрметтеген. Халқымызда «Әулие ортақ, оны аттауға болмайды» деген жақсы тәмсіл бар. Сондықтан бүгін арнайы хат жазып отырған Ералы Тоғжанов мырза Алты құлаш әулиені жəне қорымды қызғыш құстай қорып, шырылдап, қамқорлап келген Ырысты апасына алғыс айтып (Алты құлаш əулиенің басындағы шырақ жағып отырған кісі), керемет бір кесене салса деген өтінішіміз бар. Бұл — халықтың өтініші. Мүмкін, кім біледі, Жаратушы Алла сол Алты құлаш əулиенің шапағатымен ару қала Ақтауға бірлік пен береке беріп тұрған шығар. Əулие сыйлау біздің ұлтымыздың салт-дəстүрі жəне халықтық қағидасы. Облыстық жəне Ақтау қалалық мəдениет, оқу-ағарту жəне дін қызметтерімен қоса бүкіл тұрғындар бұл киелі істі тезірек қолға алып, жастарға үлгі ету керек. Өз ата-бабамызды, салт-дəстүрімізді сыйламасақ, ол қаланың қақ ортасында аяқ асты болып жатса, біздің елдігіміздің құны көк тиын емес пе? Қалаға алыс-жақыннан ресми қонақтар келгенде алғашқылардың бірі болып Алты құлаш әулиенің басына апарса, қандай жақсы болар еді! Əулие қазаққа ортақ. Ақтаудағы Алты құлаш әулие — барлық Алаштың əулиесі. Сондықтан біздің бұл жанайқайымыз ақтаулық азаматтармен бірге айтылған өтінішіміз, талабымыз, рухани қажеттілігіміз деп білсеңіздер.

ӘУЛИЕ ТАРИХЫНА
ЗЕР САЛСАҚ…

Ақтаудағы Алты құлаш әулие Х-ХІ ғасырға жатады. Ал ХІ ғасырда бұл жерде түркпендер болған екен. Кеңес үкіметінің кезінде билік осы жерді тегістеп, шағын аудан жасаймыз деген. Алайда бұл жерден сүйектер шыққан. Зерттей келе, сүйектер батырлардың қаңқасы екені анықталған. 1996 жылы сырты қоршауға алынған.
Археолог Андрей Астафьевтің дерегіне сүйенсек, Алты құлаш әулие Х-ХІ ғасырға жатады. Мұнда келушілер қарасы қалың. Маңғыстау төңірегі ғана емес, республиканың түкпір-түкпірінен келеді. Халық осында келіп, шырағын жағып, тілегін тілейді. 2006 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша облыстық мәслихат шешімімен әулиені мәдени орын қатарына кіргізеді. Одан бері 11 жыл өтті. Әлі күнге дейін реставрация жасалмады. Тіркеуге алынбады. Мүмкін бұл шешім оларға әлі түспеген шығар. Үкімет әлі күнге дейін бұл мәселені елеусіз қалдырып келеді. Үлкен қорым бұл. Сыртын қоршағанда кәсіпкерлер көмегін көрсетті. Қалайтын тастарын әкеліп, тогын жүргізді. Одан кейін ешкім көмектеспеді.
Біз бұрын да ата-бабаларымыз жайлы, олардың жатқан мәңгілік жайларына қамқорлық жасау жөнінде нақты материалдар жаздық. Мысалы, Аягөз қаласынан он шақырым жердегі «Мамырсу келісімі» немесе «Қандыжап шартын» жасаған тарихи орын ұрпағымыз үшін өте құнды. Осындағы алып төбенің басына жүздеген ақ боз үйлер тігіліп, қазақ, қытай, қалмақ елдері туларын көтеріп, тарихи бітімге қол қойған. Мұнда қазақтың барлық билері мен хас батырлары жиналған. Дәл осы төбенің биігіне кейін жұрт белгітас қойған. Белгітасқа былай деп тарихымызды қашап жазыпты: «Осы жерде 1757 жылы Абылай ханның қатысуымен қазақ, қытай, қалмақ елдерінің арасында Мамырсу (Қандыжап шарты) келісімі жасалған». Біздің газетіміз осы тарихи орынның құлазып жатқанын талай жазған болатын. Осы тоғыз жолдың торабы тоғысқан жерге кешенді ескерткіш қойылса деген бастамамыз аяқсыз қалып келеді.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу ғашықтар жатқан кесененің мүшкіл жағдайы туралы дабыл көтердік. Шүкір, қазір олардың басы жөнделді. Айғаным, Бәдрисафа аналарымыздың бастарына да барып, қайта-қайта билік тарапына жазып, ескерткіш тұрғызылуына себіміз тигеніне бек қуаныштымыз. Білектің күшімен, найзаның ұшымен жерін жаудан қорғаған қазақтың қас батыры Қасабай батырға демеушілік көмек арқылы кесене көтеру қолға алыныпты. Құптарлық іс. Қарап отырсаңыз, ел мүддесіне қажет ескерткіштердің бәрі де Үкіметтің қаржысына емес, жекелеген тұлғалардың қолдауымен жасалып жатқанын айтуымыз керек.
Би Боранбай — мемлeкет қайраткері Аягөзден Өскеменге бет алғанда Боранбай бидің мазарына аялдадық. Кезінде ол бабамыз жайлы бүге-шігесіне дейін талдап жазғанбыз. Бабамызға арнап алып кесене тұрғызылады деп естігенбіз. Сол ой жүзеге асып жатыр екен. Қуанып қалдық.

Түйін:
Халықпен жүздесу барысында ұлттық рухы ояна бастаған, қазыналы даланың қатпарынан сыр тартқан, тарихына терең бойлаған жастармен де ой бөлістік. Өзіміз де бар асылды бағаламай, шетелдің қаңсығына таңсық болу — өсіп келе жатқан өндірдей ұрпақтың алдында кешірілмес күнә. Жат жұрттың табиғаты мен тарихын мың орайтын өз мұрамызды әспеттеп, келер ұрпаққа жіті таныстырып, отансүйгіштікке баулу — біздің басты мұратымыз. Осындай ізгі қадамға ұлтжанды азаматтарды шақырамыз. Бабалар тарихы бабалар қалдырған аманаты екенін білуіміз тиіс. Оған адалдық баршамыздың бойымыздан табылса, кәнеки! Бүгін арнайы қалам тербеп отырған Алтықұлаш әулие бабамызға қамқорлықты тиісті орындар жасайды деген үміттеміз.

(16)

Танымдық шара Қайым Мұхамедханов атындағы Білім мен Мәдениет орталығы қоғамдық қорының бастамасымен ұйымдастырылды. Қала колледждері мен ЖОО студенттері, мектеп оқушылары «алаш» сөзінің этимологиясын терең ұғынды. Қор директоры, профессор, белгілі қайраткердің қызы Дина Мұхамедханның айтуынша, Алаш қайраткерлерінің тарихын білу — өскелең ұрпақты рухани жаңғыру жолында тәрбилеудің бір тетігі.
Айта кетерлігі, Алаш қайраткері, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Қайым Мұхамедханов бала кезінен Алаш қайраткерлерін көріп өскен. Олар Семейде тұрған кезінде ғалымның әкесі Мұхамедхан Сейітқұловтың үйіне жиі бас сұғатын. Белгілі ұлтжанды азамат, меценат М.Сейітқұлов «Сарыарқа» мен «Абай» газеттерін қаржыландырып отырған. Ол кісі көптеген ұлтжанды азаматтарды қолдап, саясат мінберіне шығуға ықпал етті.
Өзі де халқының тарихын зерттеп, ауыз әдеби және жазба мұраларын қағазға түсіріп, алғашқы жинағын шығарған. «Менің әкем, ғалым Қайым Мұхамедханов Алаш зиялыларының белгісіз суреттерін жинап, олардың аттарын жазып, еңбектерін төте жазудан аударып, еңбектеріне пікір жазып отырған. Саяси қуғын-сүргін құрбандарының бүгінгі ұрпақтарын тауып, өмірбаянын жазып қалдыру оның басты мақсаты болған. Сирек деректер ел ғалымдарына осы бір тарихи ақтаңдақты анықтауда өлшеусіз ықпал етті», — деді Д.Мұхамедхан.
Еске салсақ, бұл жоба жыл сайын өз жалғасын тауып келеді. Алматы қаласы Ішкі саясат басқармасының қолдауымен аудитория ұлғайып, 700-ге тарта жас тартылды. Алаш зиялыларының қайғылы тағдыры артындағы еліне мәңгілік үлгі боп қала бермек. Олар азаматтық, адамгершілік, моральдық ұстындары, зияткерлік көшбасшылығы айқын жігіттер болған.
Әлихан Бөкейханов өз елінің қамын ойлайтын «Алаш» партиясының негізін қалау арқылы мыңдаған азаматты жұмылдыра білді. Осы аз ғана шоғыр елдегі білім, денсаулық сақтау, сот, денсаулық сақтау, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы ғылымдарының негізін қалады. Осыдан 100 жыл бұрын алаштықтар демократиялық қоғамның қандай болатындығын өз іс-әрекеттерімен көрсетіп кетті. Салық, әділ сот, өзге елдерден тәуелсіз өнеркәсіп жолдарын салу, асылтұқымды мал өсіру сияқты мәселелерді олар 100 жыл бұрын көтерген.
Профессор Дина Мұхамедхан саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу, алаштықтардың құйрықты жұлдыздай қысқа өмірі туралы танымдық шараларды өткізу аса маңызды екендігін атап өтті.

Гүлмира Ғосманәли

(3)

Ғаламтор желісінде «Аспан асты елі» деп әспеттеп келген «аждаһа» көршімізге өзіміздің Мөде хан бабаларымыз салдырып кетті деген Ұлы Қытай қорғаны жайлы Ресей ғалымдарының зерттеулері жарияланып кетті.

Бұл зерттеулерге шындап зер салып қараған адамға «солтүстіктен Құдайдың өзі жіберген ақ нәсілді адамдары медицинаны да, ғылымды да т.б. өркениетті Қытай жеріне алып келген» деп, тұжырым жасауға тырысады. Сондай-ақ, осы Ұлы Қытай қорғанын бағзы заманда жергілікті халық кімнен, қандай жауларынан қауіптеніп салдырған деп бастарын қатыруда. Орекеңдер «Аспан асты елінен» деп, өздері айтатындай солтүстік батысында мыңдаған шақырымдай шекаралас жатқан Қазақстан мен теріскейін орағыта қоршай орналасқан монғолдарды ауызға алатын емес. Менің байқағаным, астарлы саясатқа негізделген бұл зымиянды «ғылыми тексерістердің» артында айтарлықтай «тарихи бетбұрыстардың» орын алып кетуі бек мүмкін. Өйткені Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы қарсаңында, өркені өссін, белорус батькасы Александр Лукашенко ешкімнен қаймықпай «өзің сықылды өзге елдің (украиндарды меңзегені) жеріне көз алартатындай, баяғыда қазақ-монғолдар Мәскеуге дейінгі жаулаған жерлерімізді қайтарыңдар деп дауласа, не істер едің» деген мағынада айтқаны В.Путиннің жүрегі-не оқтай қадалғаны айдан анық. Содан бері жан-тәнімен ғалымдарын жұмылдырып, «жарты әлемнің орыстардың қол астында болғандығы анықталды» деп, жұртшылыққа жар салуды көздеуде.
Путин бастаған өзге елдердің басшылары келіп қатынасады деген Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы мемлекеттігіміздің әу баста құрылған қара шаңырағы — мкиелі Шу өңірінің бойында Хан тағылары мен Ханқорасы орналасқан Хантауында (бұрынғы Қозыбасы) өткізілуі аса қажет еді. Ұлы Даланы әспеттей бастаған әкім-қаралар жеме-жемге келгенде алғашқы хандығымыздың құрылған жерлерін өзге елдердің өкілдеріне көрсетудің орнына 400 шақырымдай шалғайдағы Тараз қаласын таңдап, өздерінің орынтақтарын ел мүддесінен артық санады. Путин де, өзге елдердің президенттері де келуді қош көрмеді. 1975 жылы жарыққа шыққан Қазақ-Совет энциклопедиясының 6-томының 383-бетінде 15-16 ғасырдағы алғашқы Қазақ хандығының картасы анық сызылған. Осы сызбада Мойынқұм ауданының түстігі мен оңтүстік шығыс бөлігі, Хантауы түгелдей, сондай-ақ Шу ауданының жері түгелдей қамтылған. Орыс ғалымдарының жоқтан барды жасап жүрген әрекеттері қайткен күнде де өздерін өзгелерден бір табан жоғары қоюға тырысуларында. Ал өзіміздің қаракөз ғалымдарымызға келсек, бір-бірімен айтысып-тартысып, барымызды жоққа айналдырып бара жатқаны ащы шындық. Бірі Шыңғыс ханды монғол десе, бірі қазақ деп, әлі күнге тоқтамды шешімге келе алмауда. Тіптен Қазақ хандығының дәл қай уақытта құрылғандығы да оңды шешімін таппағандай. Әлемді аузына қаратқан Ескендір Зұлқарнайынның қалың қолын ақыл-айласымен тоқтатқан қаған Шу батыр жайлы біздің заманымыздан бұрынғы деректің Қытай елі мұрағаттарынан табылғанын неге ескере бермейміз? Өткен жылы Балқаш көлінің оңтүстігінің Хантауын қамти Мойынқұм ауданының оңтүстігі мен Шу ауданының солтүстік-шығысында орта ғасырларда түркі қағанатының мәдени орталығы болған мемлекеттің картасының Тайваннан табылғандығы жайлы сенімді дерек көзі шықты. «Біздің мемлекеттігіміз тек 1991 жылдан бастап құрылған» деп жүре бермекпіз бе?! Ұлттық ар-намысымыз жолында елдігіміздің елдігін сипаттайтын осындай өзекті тарихи талдауларды зерттеулермен мүйізі қарағайдай тарихшы-археолог ғалымдарымыз неге шұғылданбайды?! Әлде Путиннен рұқсат алып, орыс ғалымдарынан көмек сұрауымыз керек пе?!

Мәкен Уақтегі

(7)

Мұстафа Шоқай мектебінде оқыған Абылай

1908 жылы Бураш ақсақалдың болыс болып, Шиелі өңіріне билігі жүріп тұрған кезі. Әрі бай әрі болыс. Сол жылдың жаймашуақ бір күнінде Шиелінің жанындағы іргелес ауылдан болыс Бурашқа қайраткер Мұстафа Шоқай келіп жолығыпты.
— Болыс мырза, туған ауылыма қазақ балаларына арнап мектеп ашпақпын, соған қалай қарайсыз?
— Мен қолдаймын, көмек керек болса, қысылмай айт. Әрине, біріншіден, мектеп салу үшін де қаражат керек. Мектеп — біздің балаларымыздың болашағы. Білімді бала көштен қалмайды. Оның үстіне орысша оқып, сауатты болады. Бізге қазір сауаттылық жетпей жатыр. Орыс билеген заман, заманына қарай адамы дегендей. Ал айт, мектеп ашу үшін не керек?
— Мектеп — жеке ойым, оны іске асыру үшін алдымен орыс патшасынан келісім керек. Тұрғылықты елдерден қол жинау тағы бар. Осындағы бай-көпес орыстар рұқсат ете ме, жоқ па, бұл жағы тағы да беймәлім.
— Мұстафа, Шиелі өңіріне мектеп ауадай қажет, ұлым Абылай да өсіп келеді. Сол ұлымды өзің ашқан мектебіңе жетектеп алып барамын. Сондықтан бай-көпестермен өзім сөйлесемін. Халыққа да сауын айтармыз, — дейді Бураш.
Сол жылы Мұстафа Шоқай жарғақ құлағы жастыққа тимей, тыным тапай жүріп, орыс патшасына хат жолдап, өзінің туған ауылына төрт сыныптық мектеп ашты. Онда да орыстар: «Бұл мектептің атауын өзіміз қоямыз», — деп есірді. Көнбеске амал жоқ. Оған «Туземцевтар мектебі», яғни «жабайылар мектебі» деген атау берді. Мектептің аты маңызды емес, рұқсат бергеніне қуанды. Алғашқы бастауыш мектеп бұл жерде осылай ашылып, Бураш болыс та қолдан келген көмегін аямай, мектеп құрылысына үлкен көмек көрсетті. 1910 жылы Бураштың баласы Абылай да тоғызға толып, осы мектептің табалдырығын аттады. Бұл ашылған мектеп төрт жылдық болғанмен, өте сапалы білім берді.

Әке-шешесін абақтыдан алып қашқан

Қазақ балалары алғаш рет орысша мектепке барып, арқа-жарқа болды. Төрт жылда тек сауат ашу ғана емес, сегіз жылдық білім алғандай дәрежеге көтерілді. Ол мектепті бітіргендер аудармашы болып, кейбіреулері үлкен қызметке араласа бастады. Абылай Бурашев осы төрт жылдық мектепті өте үздік бітірді. Орыс пен қазақ арасында аудармашы болып жүргенде, революция басталып, орыстардың өзі ақ пен қызылдарға бөлініп, Торғайдан Амангелді Иманов, Қарқарадан Албандар көтерілісі басталып, жер-жерде жергілікті халықтар ояна бастады. Шиеліде бай орыстың үйі мен жерін тартып алып, қызыл әскерлер кедей қазаққа берді. Негізі, бұл қазақтың жері болатын. Патшалық орыстардың заманында бай-көпестер күшпен тартып алып, қора-жай салып тастаған болатын.
Аудармашы болып жұмыс істеген Абылай бір күні үлкен бір қатерден аман қалды. Қызылдар келді де, бір атақты бай орысты отырған үйінен күштеп көшірді. Сонда үйін тастап кетіп бара жатқан орыс ошағына мылтықтың оқ-дәрісін тығып кетеді. Күзде күн суыған шақта үйге от жаққан қазақ отбасы бала-шағасымен ошақтың жарылысынан қырылып қалады. Қызыл әскер осы оқиғаға байланысты тергеу ісін жүргізіп, қазақ демей, орыс демей, кінәліні табу үшін жазықсыз елді аяусыз қыра бастайды. Сонда қазақ па, орыс па, Құдайға қараған біреу: «Мына баланың жазығы не, өте жас қой, кішкене баланың қолынан не келеді, жазығы аудармашы болғаны ма?» — деп, Абылайды атудан аман алып қалады. Сол Абылай бала өсе келе милиция қызметіне кіріп, оның барлық сатысынан өтеді. Шиелі аудандық НКВД-ның бастығы дәрежесіне дейін көтеріледі. Сөйтіп жүргенде үстінен өзінің жақын таныстарының ішінен біреу «домалақ арыз» жазады. Онда «әкесі Бураш бай, болыс болған, болыстың баласы қалай НКВД-ні басқарады?» деген сөз желеу болып, Абылайдың мәселесі жиналыстарда май шаммен қаралады. Бұл сөзді естіген Бураш ақсақал:
— Балам, менің болыс болғанымның саған кесірі тиетін болды. Кезінде бай, болыс болғаныммен, ешкімге зияным тиген жоқ. Қайта кедей-кепшікке көп көмектесіп едім. Сол жақсылықтарым үшін мені халық болыс етіп сайлап еді. Мен жасарымды жасадым, асарымды асадым, енді кәрі қойдың жасындай жасым қалғанда саған кесірім тиетін болды. Анаң екеумізді де өз қолыңмен абақтыға қама, тірі болсақ келерміз, мүмкіншілік болса, кейін шығарып аларсың, әйтпесе өзің құрып кетесің, ұрпағым үшін жан пида, бұлай істемесең, өзің атылып кетесің, — дейді. Әкесінің айтуымен Абылай амалсыз әкесі мен анасын Қызылорданың абақтысына қамайды.
Арада аз ғана уақыт өтеді. Бірақ ата-анасы күндіз-түні ойынан шықпай, қатты қайғырады. Бір күні НКВД-дан өз еркімен шығып, Шиелідегі туыстарын ертіп, Қызылордада абақтыда отырған әкесі Бураш пен анасын абақтыдан шығарып, Тәжікстанға тартып отырады. Сөйтіп, жолда Әмудариядан сал жасап өтіп бара жатқанда екі әпкесі суға батып кетеді.

Шиелі ауылы оны неге «папа» деді?

Туған-туыстарын Тәжікстанның бір ауылына орналастырып, ел ішіндегі абыр-сабыр басылған кезде, жалғыз өзі Шымкенттің Түркістан қаласына келіп, қайтадан НКВД-ға бастық болып орналасады. Бұл қызметте ұзақ жыл еңбек етіп, зейнеткерлікке шығады.
Ел іші тынышталған соң, Тәжікстандағы туыстарын Шиеліге көшіріп әкеледі. Міне, осы Бурашев Абылай мен Несіпгүл Атабековадан бес ұл, екі қыз дүниеге келеді. Абылай барлық қиыншылықтарды көріп, 1977 жылы қайтыс болады. Несіпгүл апай 1997 жылға дейін ұлдарын үйлендіріп, қыздарын тұрмысқа беріп, немере-шөбере сүйіп, кейінірек бақилық болады. Бүгінде бұл кісілерден тараған ұрпақтар әр жерлерде үлкенді-кішілі қызметтер істейді. Кешегі Мұстафа Шоқайдың өзін көрген Бурашев сол Абылайды Шиелі ауылы сыйлап, «Папа» деген ат беріп, кезінде талай жастар ақыл-кеңесін алып, құрметтепті. Осылайша, Шиелінің ел сыйлаған құрметтісі атаныпты.
Абылай мен жұбайы Несіпгүлдің жас айырмашылығы 24 жыл. Олар «сен үлкенсің, мен кішімін» демей, өте тату-тәтті ғұмыр кешіп, сыйластықтары жарасқан отбасы болыпты. Қандай қиындықтар болса да жасымай өмір сүрді. Ұрпақ сүйді. Олардың үлкен азамат болып өсуі үшін жақсы тәрбие берді. Балаларының ең үлкені Шарипбек Абылайұлы Бурашев бүгінде 70-тен асқан ардагер. Шиелі, Талдықорған, Алматы облысының Ақсу, Еңбекшіқазақ ауданының Есік, Шелек өңірлерінде қызмет істеп, ел құрметіне бөленген азамат. Әке жолын қуып, ол да ұзақ жыл осы аталған аудандарда қауіпсіздік комитетінде қызмет істеп, майор шеніне дейін көтерілді.
Бұдан кейінгі ұл-қыздары да басқа салада қызмет еткенмен, ел алдында абыройлы да беделді. Болыс Бураш ұрпағым аман болсын деп армандап, өзін-өзі құрбандыққа шалып еді. Арманы жүзеге асты. Енді осы ұрпақтарынан тараған немере, шөбере, туажаттары бір қауым ел.
Биыл Шиелі ауылында Абылай мен Несіпгүл әжейге арнап, ұрпақтары Қазақстанның түпкір-түпкірінен жиналып, үлкен ас бермек. Ұрпақтары қандай құрмет көрсетсе де, бұл кісілер соған лайықты. Өйткені ең алдымен Отанына, ұрпағына жанын аямай қызмет етті. Қазіргі ұрпақтар сабақтастығы деген осы.

Шаяхмет Құсайынұлы,
ақын, қаламгер

(4)

Елбасының  «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»  мақаласында: «Біздің бабаларымыз ғасырлар бойы ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген аңның тұяғы тозатын ұлан-ғайыр аумақты ғана қорғаған жоқ. Олар ұлттың болашағын, келер ұрпағын, бізді қорғады. Сан тараптан сұқтанған жат жұртқа атамекеннің қарыс қадамын да бермей, ұрпағына мирас етті», — деп жазылған. Осындай айтулы тұлғалардың бірі, сан ғасырдан бері  есімі халықтың арасында аңыздай айтылып келе жатқан бабамыз Ескелді би (1692-1780) туралы аңыз-әңгімелерді тарқатуды жөн көрдік.

АБЫЛАЙ ХАННЫҢ ҮЗЕҢГІЛЕСІ

Жетісудың атақты ақындары Сүйінбай мен Бақтыбайдың жырларына арқау болған, Абылай ханның үзеңгілесі, ел қорғаны, халық арасында көсемдігімен, сөз бастаған шешендігімен шоқтығы биік болған Жылкелдіұлы Ескелді батырдың ғұмыр жолы, ерлігі бүгінгі өскелең ұрпаққа үлгі-өнеге болары анық. XVIII ғасырдың жартысында қазақ даласына жасалған жоңғар шапқыншылығы халқымызға үлкен зобалаң әкелгенін тарих беттерінен жақсы білеміз. Міне, осы тұста туған жерді қорғап, жаудан тазартуда Абылайдың ақ туының астына жиналған батыр бабаларымыздың арасынан табылған Ескелді батырдың қолбасшылық қабілеті ерекше дараланған. Сонымен қатар Ескелді батыр елді соңынан ерте білген көсем, алдағы күндерді болжай білген әулие де болған деседі. Қалың жаудан үркіп Сыр бойына көшіп, қоныс аударған сансыраған елді Жетісудағы атамекеніне қайта көшіріп әкелуде Балпық би, Қабылиса — Қабан жырау бабаларымызбен бірге Ескелді батыр да басшылық жасаған. Бір қиырдан екінші қиырға жаяу-жалпы көшкен жұрттың тартқан жол азабы жетерлік болды. Жол-жөнекей қарақшылық шабуылдарға ұшыраған жұртты батыр бабалардың сарбаздары қорғаған.
Жер жаннаты Жетісуға атақоныстарына шаршап-шалдығып жеткен бір тайпа елді Ескелді би бастаған бабалар ақылдаса келе сонау Текеліден бастап, Балқаш көліне шейінгі аралыққа ағайындардың арасында араздық, өкпе тумас үшін шұрайлы жерлерді он екі ата жалайырларға әділеттікпен бөліп беріпті. Бір қызығы, сан ғасыр өтсе де, әлі күнге шейін осы мекендерде Жалайыр атаның балалары тіршілік жасап, ұрпақ өсіріп, көгеріп-көктеп жатыр. Біз өткен тарихтың беттерінің бәрін қайта көшіріп жаза алмаймыз. Өйткені онда қаншама төгілген қан мен тердің тамшылары сайрап жатыр. Сол бір тайпа елді сақтап, болашақтарын болжап, жол көрсетіп кеткен Ескелді бабаның ұрпақтары қазіргі кезде Қаратал мен Көксу өзендерінің бойына қоныстанған.
Егер батыр бабаның ғұмыр жолына қысқаша ден қойсақ. Ескелдінің әкесі Жылкелді жалайыр тайпасының ішіндегі берекесі мен бірлігі мол сиыршы руынан шыққан. Жанғабылдан екі ұл — Жылкелді мен Шора тараған. Жылкелді туралы мәліметтерге сенсек, «жігіттің сұлтаны» атанған өте маңғаз, ақылды жан болыпты. Ескелдінің үлкен атасы Жанғабыл батыр әйгілі Әлібекұлы Төле бимен қадірлі құда болған. Төле бидің Ұлбике деген қызы Жылкелдімен шаңырақ көтерген. Сонымен, Ұлбике — Ескелдінің анасы. Аңызға сенсек, Ескелді дүниеге келіп, Төле биден сүйінші сұрапты дейді. Сонда Төле би: «Тілекті Алла ескерді, Жалайыр еліне ес келді, Баланың аты Ескелді болсын, Елінің есіне ес қосылып, халқының қамын ойлайтын азамат болсын!» — деп батасын беріпті.
Өзінің туған нағашысы Төле би тәрізді Ескелді халқына қамқор, батыр болып өсіпті. Ол бала кезінен-ақ батыл, әділетті сөйлеуімен ерекшеленген. Баланың ерекше қабілетін байқаған Төле би әлденеше рет қиын сұрақтар қойып, жауабына қанағаттанған деген де аңыз әңгімелер жетерлік.
Мысалы, туған нағашысы ауылына қонақ болып келген Ескелді бала атасына сәлем берген соң, Төле би:
— Досың қайда, дұшпаның қайда, балам? — деп, баланың бетіне қарапты. Сонда Ескелді сұқ саусағымен жүрегін нұсқап, тілін көрсетіпті. Одан кейін Төле би тағы да:
— Жақсылық пен жамандықтың тұрағы қайда? — депті. Нағашысының бұл сұрағына Ескелді бала оң иығы мен сол иығын көрсетіпті. Төле би онымен қоймай:
— Білікті адам қандай, ақымақ адам қандай? — депті. Ескелді көз алдына күн салып, алысқа қарапты. Сәлден соң көзін тарс жұмып, аяғының астына үңіліпті. Баланың жауабын сөзсіз түсінген би риза болып, алақанын жайып жіберіп, ақ батасын берген екен деген де аңыз бар.
Жетісу өңіріне есімі белгілі Ескелді би, әулиенің 300 жылдық мерейтойы 1992 жылы кеңінен аталып өтті. Талдықорған қаласында ғылыми-танымдық конференция өткізіліп, Түркиядан, Монғолиядан және еліміздің түкпір-түкпірінен ғалымдар, жазушылар мен өнер қайраткерлері келіп қатысты. Қазіргі кезде Қаратал ауданында бой көтерген баба кесенесіне тәу етіп баратын адамдардың қарасы өте мол. Тұрмыс тауқыметін тартып, қиыншылық көріп, жолы болмай жүрген адамдар ата басына барып, құран бағыштап қайтады.
Ескелді би, Балпық би және Қабан жырау бабалардың, яғни үш атаның ескерткіші өткен ғасырдың шежіресін шертіп, Талдықорған қаласының үлкен көшесінің бойына орналасқан. Ескелді ауданы, ауылы, мектебі және көше атаулары бар. Биылдың өзінде Ескелді бидің ғұмыры жайлы жинақ облыс әкімдігінің қолдауымен жарық көрді. Елбасының мақаласында: «Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс», — деген сөзіне орай, әулие бабаның ғұмыр жолы жас ұрпақты отансүйгіштік қасиетке тәрбиелеуде ең жақсы құрал ретінде пайдаланылып келеді. Ескелді би, батыр баба есімі жаңа ғасырлардың төрінде мәңгі жасай бермекші. Өйткені бұл кісі батыр ғана емес, бір жағынан ақылгөй, шешен, би болған адам. Бір сөзбен айтсақ, әулие деп атанған Ескелді бабамыз ел мен жерін қорғап, сақтап қалған айтулы тұлға.

ЕСКЕЛДІ БИДІҢ
ҰЛЫ КӨШІ

Ескелді би жалайырлардың батырлары мен билерін жинатқан болатын. Әрине, бұл кеңестен өзінің бауырлары да қалыс қалған жоқ еді. Әлгіндегі Естай мен Бектұрғанның әуелі ағасы Ескелдінің үйіне ат басын бұрып, жеңгесі Ақжәмиламен амандық, саулық сұрасқаны сол болатын. Бәрі айтқан мерзімде алыс-жақыннан келіп жиналған соң Ескелді:
— Би біткеннің қазығы, бұқара жұрттың азығы деп сәлем беріп, жалпақ жалайырдың игі жақсылары бір кісідей жұмыла келдіңдер. Оларыңа рақмет! Мен он ойланып, мың толғанып, мынандай шешімге келдім. Бірақ ойымды ортаға саламын. Егер хош көрмесеңдер, оны айтыңдар. Жоқ, дұрыс десеңдер, онда менімен біргесіңдер, — деп бір тоқтады.
Жиналған жалайырдың жақсылары бір сәтке «Би не айтпақшы екен» дегендей демдерін ішіне тартып үнсіз қалды.
— Сырдың бойын артқа тастап, Қаратауға қарай көштің басын бұрсақ деймін. Одан әрі алдымыздан Ұлытау, Кішітау дейтін таулар мен Қаракеңгір, Жездікеңгір деген өзен-суларды басып өтіп, ежелгі атақонысқа қарай бет түзеп, ірге тепсек пе деп отырмын. Қаратаудан асып, Ақтау, Ортатауды басып, Шу, Сарысу өзендерін кесіп өтіп, құт мекенімізге жетсек деймін. Сөйтіп, адамға адам, елге ел қосылып, аумағымыз кеңейсе деймін. Жаугершілік уақытта айнала қоршаған жаудың ортасында басымыз біріккен ел болғандықтан, жорықта атқарған міндетіміз бар, жауынгерлік ұранымыз белгіленген. Дұрыс таңдай білсе, жер нәсібі — ел нәсібі, ел нәсібі — ер нәсібі. Жер мен малдың кіндігі бір деген. Бізге деген де Құдайдың жері бар шығар. Еркін жайлап, қыстап шығатын атақонысқа аттанайық. Бұған қалай қарайсыңдар?
Бірінші болып Қабан (Қаблиса жырау) сөйледі:
— Алыс жолға шығар
болсақ,
Алдымен жолдасыңды
сайла.
Жауыңды жығар
болсаң,
Алдымен
қолбасыңды
сайла.
Керуен басы білікті болса,
Түйе азбайды.
Қолбасы білікті болса,
Сарбазы тозбайды, — деген. Есеке, ойыңды біз дұрыс түсіндік. Сондықтан сізді қолдаймын. Ертеңнен бастап жұртымызды көші-қонға дайындауға кірісеміз.
Кеңесте басқа да билер, батырлар сөз алды. Қорыта келе, сөз түйіндері мынау болды.
— Ұлы көш болсын!
— Атақоныс, құт мекенге баста, би-аға! — десіп, бәтуаға тоқтасты.
Ұлы Би Ескелді артына ел аузында сөз қалдырған, ел билеген көсем, басынан сөз асырмаған шешен болумен қатар, ел арасында аса сыйлы, ерекше дана екенін осы жолы да көрсетті. Онысын игі жақсылар дұрыс түсініп, қолдады.
— Менің оң жағымдағы ақылшым, дау-дамай болса, шешімін тауып берер сенімді би, анталаған жау шықса, жорыққа шығып, әскерімнің оң қанатын басқарған Балпық батырды әскер басы етіп тағайындаймын! — деп, Қабан жырауға қарады.
— Өте дұрыс шешім, — деп, Қабан домбырасын ұстап орнынан тұрды.
— Көш, көш, елім, көш, елім.
Көше де жүріп түзелдім.
Көше де жүріп күзелдім.
Көшуде туған нәресте
Салмағын елдің көтеріп.
Демікпей алға кетер нық,
Ширығып белге жетер нық…
— Ендеше, кеңес жабық. Біздің үйдегі Ақжәмила төбел бие сойғызып, Сырдың бойын бойлаған төменгі елді, жорға бие сойғызып, жоғарғы елді шақыртқан екен. Содан жиналған жұртпен бірге дәмін татайық! Қабеке, ел-жұрт жырыңды да сағынды. Бүгін бір домбыраңды безеп, халқыңды сусындат! — деп, билер түскен үйге қарай өзі бастап жүрді.
Ертеңіне сәске түсте Ескелді би кешегі жиналған жұрттың алдында тағы да сөз бастады.
— Уа, халқым! Пейілі кең жалайыр жұрты, ешкімге қиянат жасамайтын, сондықтан да жоқ болатын жазығымыз. Бөрідей еркін өскен, жортқанда жолдан тапқан азығын. Көңіліміз жайсаң, жүзіміз жарқын, қолға ұстаған алдаспан бейбіт күнде ай мен күнге шағылысып, жарқырап жүрген ел едік. Енді міне, құтырған құба қалмақты, жыландай шұбар шүршітті басымызға шығарып, ортамызды ойрандатпас үшін атқа да қондық айбармен. Жауыздық жасаған дұшпанмен бірге зорлығын көрдік заманның, қорлығын көрдік жалғанның. Қасірет пен қайғының жүгін арқалап, күніміз батты қанталап. Көз жасын төгіп тоқтаусыз ана мен бала, аспанды басып қара бұлт, түнеріп кетті шартарап. Аяусыз көрген қорлықтан, төзім кетіп зорлықтан, күңіреніп кетті асқар тау, күңіреніп кетті тұл дала! Торға түскен торғайдай, ар мен намыс жыртылды. Таңбамыз тарақ, шартарапқа тарап, ұрпағымыз өсіп, ат жалын тартып мінуге жарап тұрғанда қазаққа қалқан, қалмаққа алдаспан болып туған ұрпақ, хан мен қараны қосатын солар, ата жауды қуып, азаттық үшін күресіп, жерімізге жетіп, түбегейлі орын теуіп отырайық, ағайын! Қабыл қылса Алла тілекті, мынау дүниеден бұрын өткен ұлы бабалар аруағы қолдап, Оңтүстік Шығысқа атамекенге қарай көшті бастайық! — деп, Ескелді би тебірене барып тоқтады.
Жиналған жұрт шулап кетті. Балпық би, батыр бастаған жалайыр әскері «Ескелді, жалайыр!» деп ұрандап, шашақты найзаларымен алдаспандарын аспанға көтеріп, күн нұрына малды.
— Аспан ашық, жол нұрлы болсын, би-аға! — деп, Балпық пен Қабан жырау атына ырғып мінді…

Бұқар жыраудың батасы

Жолай Болат ханның ауылына да тұрақтамай, көшті ілгері жалғастырған. Сонда Болатхан:
— Бұл жалайырлар мені менсінбеді ғой, — деп, өзінің «Оқ жүйрік» деген тұлпарына мініп, жігіттерімен көштің алдын кес-кестеген екен. Жай ғана емес, хан қаһарланып:
— Ордаға аялдамай, аруақ аттап қайда барасыңдар! — деп ақырса, сонда Ескелдіден бұрын Балпық би:
— Ханнан қайыр болмаса, халық тозады. Сенің құзырыңда бола алмаймыз. Қойнауы құт Қаратау, Нұқ Пайғамбардың кемесі тоқтаған Қазығұрт киелі жер емес пе? Барша қазаққа төрелік айтқан Төле бидей төбе биге барып қосыламыз.
Ескелді қолындағы найзасын жерге қадап тұрып ханға қарап:
— Уа, сұлтаным, әкең сенің Тәуке хан «әз Тәуке» атанып, ел аузына ерте ілінді. Тағылымды талай іс тындырды. Қалған үмітін үрім-бұтағынан күтіп, сенің атыңды болаттай болсын деп, Болат қойғызып еді. Бірақ сен Болат болмай, болбыр болдың. Бізді басынбаған кім қалды? Оң бүйірден Қоқан ханы қысып тұр. Қақ маңдайда қалмақ тұр. Балпық дұрыс айтады. Хан азды. Ордаңды бұзып, отқа жақ. Бізбен бірге көш. «Кілемге бергісіз алаша бар, ханға бергісіз қараша бар» деген. Нағашы атам аман болса, саған да, маған да жер табылады, — деп, мойын бұрмастан көшті бастап жүріп кетті.
Сыр бойынан көшін тоқтатпаған Ескелді би Көшім ханның ескі жайлауы Есіл, Нұра бойын қыстап шығады. Осыдан біраз күн ұзағанда жүзге келген әкесі Жылкелді қайтыс болады. Амалсыздан бірер күн еру болып, қайран бабаны Сарыарқаға жерлеп аттанады. Сонда әкесінің сыйлас, үзеңгілес досы Жылкелдінің қайтыс болғанын естіп, атқа қонған Бұқар жырау көшті қуып жетіп:
— Алатаудай әкең кетті өмірден. Көшіңді тоқтат, бір жыл дәл осы араға еру бол. Аза тұт. Ардағымыз еді, абзалымыз болатын. Жортқанда жауға қарсы шабатын жолбарысымыз еді, — дегенде Ескелді:
— О, ұлы жырау,
Елім үшін жаным садаға,
Жерім үшін қаным садаға.
Екеуі үшін арым садаға,
Қан төксем, кегім үшін төгем,
Жан қисам, елім үшін қиям, — деп тұжырымдаған өзіңіз емес пе едіңіз! Мына жұрт көктемнің қара суығында азықсыз, малын қырып алмай ма? Қанқұйлы соғыста өлсе, арман жоқ, бекерге аштықта өлсе, кім кінәлі?! Әкем өліп, қабырғам сөгілсе де, көшті тоқтатпаймын, жолымды бөгемеңіз. Жүрегім үзіліп, артымда қалса да, елім үшін, болашақ үшін алға жылжыдым. Жырау ата, батаңды бер оданда, — деп тоқтады Ескелді. Аз-кем үнсіздіктен соң:
— Ендеше, жай қолыңды, — деп, қарлығыңқы дауыспен, көзі жасаураған Бұқар үн қатты:
— Асқар таудың өлгені —
Басын мұнар шалғаны.
Көктемгі бұлттың өлгені —
Аса алмай таудан қалғаны.
Ай мен күннің өлгені —
Еңкейіп барып батқаны.
Айдын-шалқар өлгені —
Мұз болып тастай қатқаны.
Қара жердің өлгені —
Қар астында қалғаны.
Өлмегенде не өлмес?
Жақсының аты өлмес…
…Қиядан қиқу төгілсе,
Аттың басын тартпағын,
Қисапсыз қол көрінсе,
Қорқып жаудан қайтпағын.
Жолың болсын жортқанда,
Тіледім саған жақсылық…
Әумин!!!

Сәбит Биболов,
Қазақстанның
Құрметті журналисі

(0)

«Ұрпақтар жаңғырығы және Қожаберген жырау» халықаралық қорының төрағасы, ҚР Құрметті судьясы, «Құрмет» орденінің иегері Бекет Тұрғараұлы мен жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Бексұлтан Нұржекеев және Алматы облысының әкімі Амандық Баталовтың қолдауымен бірталай игілікті шаралар жүзеге асырылды. Атап айтсақ, жайлаудағы батырлар қорымдары қоршалып, Салқам Жәңгір сұлтанға Бекет Тұрғараұлы еңселі ескерткіш орнатып, Орбұлақ маңындағы биік төбе басына Орбұлақ шайқасының батырларына арналған «Қазақ елінің тәуелсіздігі мен еркіндігі үшін жоңғар басқыншыларымен шайқаста жеңіске жеткен айбынды Қазақ сарбаздарына ұрпақтары атынан ескерткіш» деп жазылған еңселі тас тақта орнатылды.
Жуырда өткізілген осы шараға еліміздің бірталай өңірлерінен зиялы қауым өкілдері қатысып, батырлар рухына бағышталып, құран оқылды. Осы щайқастың алдағы 375 жылдық тойы қарсаңында атқарылып жатқан шаралар жөнінде «Ұрпақтар жаңғырығы және Қожаберген жырау» халықаралық қорының төрағасы Бекет Тұрғараұлы жиналғандарға айтып берді.

Нұрила Бектемірова

(2)

Жуырда жарияланған Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы әрбір азаматтың ой-санасына соны серпін бергені анық. Бұл Елбасы ұсынған жаңғыртулар қазақстандықтарды сан ғасырлық тарих пен мәдениеттегі, ұлттық сана-сезім мен білім саласындағы реформаға бастайды. Әрбір сөздің түбіріне терең бойлаған адам бабалардан мирас болып қалған ұлттық құндылықты көздің қарашығындай сақтай отырып, ұлттық рухты жаңғырту қажеттілігін түсінеді. Осыған байланысты алдағы кезеңде атқарылатын жұмыстар бағыты жөнінде Талдықорған қаласында орналасқан М.Тынышпаев атындағы облыстық тарихи-өлкетану музейінің директоры Рысжан Әбсеметқызы Аязбаеваның әңгімесін назарларыңызға ұсынамыз.

Тарих қоймасы сыр шертеді

Елбасымыз Н.Назарбаев өзінің бір сөзінде еліміздегі музейлер туралы «…Көненің көзіндей, тарихтың өзіндей болған жәдігерлерді жинақтап, жүйелеу, оларды келешекке сақтап жеткізу, өзге жұртқа барымызды көрсетіп насихаттау — абыройлы міндеттің бірі», — деп атап өткен болатын.
1992 жылдың 2 шілдесінде қабылданған ҚР «Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы» Заңында музей мәселелері де назардан тыс қалмаған. Қазақстан музейлерінің картасында музейлер республикалық, мекемелік, облыстық, қалалық, аудандық деп бөлінген. Осы аталған музейлер өз бағыттарына қарай ерекшеленеді. Мысалы, тарихи-өлкетану, мемориалдық, бейнелеу өнері, тарихи-мәдени қорық, әдеби, археология, этнография т.б. болып жіктеледі. Олардың бағыты әртүрлі болғанымен, міндеті бірдей белгіленген бес бағыт бойынша жүргізіледі. Оларға қорлар жинақтап, зерттеп, оны экспозицияда көрсету жұмыстарын жан-жақты өрбітумен қатар, келушілерге мәдени-ағарту бағыттарында қызмет көрсету жатады.
Бүгінгі таңда республикада музейлер саны бойынша Алматы облысы бірінші орынды иемденген. Облыс бойынша 22 музей, 2 галерея халыққа қызмет етуде. Алматы облысы әкімінің 2011 жылғы 25 қаңтардағы № 18 қаулысы негізінде Талдықорған қаласында орналасқан «М.Тынышпаев атындағы Алматы облыстық тарихи-өлкетану музейі» мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорны болып жаңадан құрылып, басқа музейлер филиал ретінде оның құрамына кірді. Алматы облысы әкімінің қолдауымен бөлінген қаржы көлемімен алты жыл ішінде 16 музейге жөндеу және безендіру жұмыстары жүргізіліп, музей қорлары жаңа экспонаттармен толықты. Мәдениеттің маңызды саласы ретінде музейлерге кез келген қоғамда ғылыми-зерттеу және мәдени-ағартушылық, халықтың өз тарихи тамырын танып, білуінде зор қызмет атқаратын бірден-бір мекеме ретінде ерекше орын берілген. Өйткені тек музейлерде ғана халықтың әр замандағы тұрмыс-тіршілігінің заттай айғақтары жинақталып, сақталады. Музейлердің атқарған қызметі бойынша бір жылдық сараптама жасау мүмкін емес. Оның өткен тарих пен қазіргі тарихты, материалдық және рухани байлықтарды жинақтау, сақтау, ғылыми тұрғыда сараптап, құжаттау жұмыстары ұзақ уақытты талап етеді. Үздіксіз дамып жатқан адамзат тарихында құбылыстар мен өзгерістерді ғылыми түрде құжаттап, халық санасында қалдыруда, ұлттық мәдениеттің атқарар қызметі зор. «Музалар ғибадатханасы», «ескілікті сақтаушы» немесе «көне құндылықты сақтайтын орын» деген мағынаны білдіретін музейлердің негізгі міндеті — жас ұрпақты тәрбиелеу, ұлт тарихын тереңдеп таныту.

Музейлер қорында 60 мың жәдігер бар

Қазіргі кезеңде музейлердің еліміздің мәдениетінің дамуында алатын орны ерекше. Елбасының биылғы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында рухани мұраларды жаһандану үрдісінде насихаттап, дәріптеу керек екендігі айтылған болатын. Сондықтан да кез келген музей қызметкерлері өздерінің негізгі қызметтерін орындауда жұмыстың жаңа түрлерін қолданып, қазіргі сұранымдарға сәйкес жаңа экспозициялар жасауда. Өйткені ғылым мен техниканың жаңа соңғы жетістіктеріне сәйкес жақсы жасалған экспозициялар жастарды патриоттық және азаматтық рухта тәрбиелеуде айқын күш ретінде танылары анық.
ХХ ғасырдың 70-жылдары ғана қазіргі облыстық музейдің негізі қалана бастады. 1993 жылы музейге жерлесіміз, қазақтан шыққан тұңғыш инженер-теміржолшы, мемлекет және қоғам қайраткері, тарихшы-өлкетанушы Мұхаметжан Тынышпаевтың есімі берілді. Бүгінде 43 жылдық тарихы бар музей облыстағы музей ісі жөніндегі бірден-бір методикалық орталыққа және ірі мәдени ошаққа айналып отыр.
Облыстағы музейлердің ішінде өзіндік ерекшелігімен дараланатын 1892-1895 жж. бір шегесіз тұрғызылған «Жаркент мешіті» сәулет-көркемөнер, 1946 жылы құрылған Ж. Жабаевтың әдеби-мемориалды, қазақтың тұңғыш саяхатшы-ғалымы Ш. Уәлихановтың (1985 ж.), елімізде ең бірінші болып «Алтын адам» ескерткіші табылған Есік қаласындағы археологиялық-өлкетану (1996 ж.), «Черкасск қорғанысы», М.Мақатаевтың әдеби және М.Төлебаевтың мемориалды музейлерін атап айтуға болады.
Әр музей құнды жәдігерлерімен, қайталанбас тарихымен ерекше. Облыс аумағындағы музейлер қоры 60 239 жәдігерді құрайды. Оның 30 мыңнан астамы негізгі қорға, 30 мыңнан астамы көмекші қорға жатады. Осы жәдігерлерге есеп пен сақтау жұмыстарының дұрыс жүргізілуін ұйымдастыру мен қамтамасыз ету — кез келген музейге қойылатын басты талап.
Талдықорған қаласындағы білім беру орындарымен тығыз қарым-қатынаста жұмыстар атқарылуда. 2015-2016 жылдардың бірінші тоқсандарымен салыстырғанда музейге келушілердің саны 2017 жылдың бірінші тоқсанында екі есеге артып отыр. Келушілердің санын арттыру мақсатында, олардың қызығушылықтарын зерттеу және музей қызметінің тиімділігін анықтау үшін «Музей және келуші» сауалнамасы дайындалып, музейге келушіге пікірін білу мақсатында ұсынылуда. Әлеуметтік желілерге де сұрау салынып, әрбір қала тұрғындарына өз ұсыныстарын білдіруге мүмкіншілік жасалды.

Жылжымалы көрмелер

Биылғы жылы көпшілік-ағарту жұмыстарының жаңа тәсілі — музейаралық жылжымалы көрмелер ұйымдастыру ісі көпшілік көңілінен шығып, оң нәтижелер беруде. Қаңтар айында алғаш болып «Анаға Құрмет» музейі Қарасай аудандық тарихи-өлкетану музейіне «Салтым — асыл қазынам» атты қазақ халқының қолөнер бұйымдарынан тұратын көрмесін апарды. Насихаттау жұмыстары жүргізілді. Ал ақпан айында осы музейге Ү.Кәрібаевтың музейі «Алатау ақындары» атты музейаралық жылжымалы көрмесінің ашылуын өткізді. Екі апта бойы көпшілік назарына ұсынылған көрме Қарасай ауданының тұрғындарына Айтыс өнерінің алтын діңгегі Сүйінбай, жыр алыбы Жамбыл, шәкірт ақын Үмбетәлі ақындарының өмірі мен шығармашылығы жайлы мол мағлұмат таратты. Сондай-ақ, Ү.Кәрібаевтың әдеби-мемориалды музейінің қорынан алынған заттардан Ж.Жабаевтың әдеби-мемориалды музейінде «Жамбылдың шәкірті» атты көрме безендірілді. Наурыз айында Қарасай аудандық тарихи-өлкетану музейінің қызметкерлері Ү.Кәрібаевтың әдеби-мемориалды музейіне «Қазыналы Қарасай» атты көрме құрды. Ал С. Аронұлының әдеби-мемориалды музейі өз экспонаттарынан Ж. Жабаевтың әдеби-мемориалды музейі негізінде «Жамбыл ақын» атты көрмені халық назарына ұсынды. Талдықорған қаласындағы І.Жансүгіров әдеби музейі Алматы облыстық ІІД ақпараттық-аналитикалық орталығымен бірлесе отырып, Ақсу ауданындағы І. Жансүгіров атындағы тарихи-өлкетану музейінде «Ілияс әлемі» атты тақырыпта көрме ұйымдастырды. Көрмеге ақын І. Жансүгіровтің архивтік құжаттары, суреттері мен жеке заттары қойылды. Сонымен қатар Ақсу ауданындағы Ақын Сараның мемориалды музейі Ескелді ауданындағы Н.Алдабергеновтың мемориалды музейінде «Қазақтың ақын бұлбұлы» атты тақырыпта көрме ұйымдастырды.

Оқушылардың көкжиегін кеңітетін саяхат

Музей биыл алғаш рет қала мектептеріндегі үздік оқушыларды ынталандыру мақсатында облыс аумағында орналасқан музейлерге экскурсия-саяхат ұйымдастыру жұмысын қолға алды. 2017 жылдың І жартыжылдығында қаламыздағы 25 мектептен жинақталған 50-ге жуық оқушы 2 музейге: Сарқан ауданы, Лепсі ауылында орналасқан М.Төлебаевтың мемориалды музейіне, ғалым Ш.Уәлихановтың қайтыс болған күніне орай, 10 сәуір күні Кербұлақ ауданы, Ш. Уәлиханов атындағы «Алтынемел» мемориалды музейіне барып қайтты.
2017 жылдың 26 қаңтарында музей педагогикасын дамыту, жастарды өнерге баулу мақсатында білім беру ұйымдарымен бірлесіп М.Тынышпаев музейінің жанынан «Лидер» атты жас экскурсия жүргізушілердің үйірмесін құрды. Сонымен қатар, Жамбыл ауданындағы Ү.Кәрібаев музейінің жанынан 2011 жылдың сәуір айында ашылған «Жас суретші» атты суретшілер үйірмесі мен 2013 жылдың қыркүйек айынан бастап «Бала жорға» атты ақындар үйірмесі жұмыс жасайды. Музей жұмысын кеңінен насихаттау мақсатында әлеуметтік желілерде («фэйсбук», «инстаграм», «в контакте» т.б.) музей парақшалары ашылып, күнделікті атқарылып жатқан мәдени шаралар көпшілік назарына ұсынылуда.

Сый-тартуларды
әкелген кім?

Музей қорларын толықтыру мақсатында «Музейге сый тарту» акциясы жарияланды. Акция туралы баспасөз беттеріне және әлеуметтік желілерге хабарламалар алдын ала таратылды. Осының нәтижесінде қала тұрғыны О.В.Агафонова музейлік маңызы бар 9 зат (сөре, орындық, жапқыш, кітап т.б.) тапсырды: Б.Иманбаева 1983 жылы жасалған домбыра, С.Дауталиев 2 альбом (ҰОС-на қатысқандар), т.б. заттар жиналды. 17 сәуір күні Талдықорған қаласының тумасы, бүгінгі күні Ресейдің Липецк қаласында тұратын Болдырева Светлана Робертовна елге арнайы келіп, өзінің «60-шы жылдардағы фонтан» атты туындысын М.Тынышпаев музейіне сыйға тартты.

«ЭКСПО — 2017»-нің
жаршылары

Халықаралық «ЭКСПО — 2017» көрмесін насихаттау мақсатында, барлық музейлерде танымдық іс-шаралар өтіп жатыр. Кәсіпорын және оның филиалдары қорынан іріктелген (51 экспонат) «Алматы облысының Алтын картасы» атты көрме Еңбекшіқазақ ауданындағы республикалық Есік қорық-музейінде ұйымдастырылды. Көрменің басты мақсаты — ЭКСПО қонақтарына Алматы облысында орналасқан музейлер туралы ақпарат беру, музейлер арасындағы байланысты, еліміздің тарихи-мәдени мұрасын сан түрлі қырынан таныту, олардың ерекшелігін сезіндіру. Облыстың тарихи-мәдени байлығын бір жерден көруге және қысқа уақыттың ішінде облыс музейлерінің жәдігерлерімен бір жерден толық танысуға мүмкіндік туды. «ЭКСПО — 2017» Халықаралық көрмесі аясында Алматы облысы музейлерінің қорынан «Туған өлке — тұнған тарих» тақырыбында көрме жинақталды. Көрмені Астана қаласындағы ҚР Қарулы Күштері Әскери-тарихи музейінде 2017 жылдың 11-15 шілде аралығында безендіру жоспарланып отыр.

«Туған жер» бағдарламасы — патриотизм өзегі

Ұлт көшбасшысы Н.Назарбаевтың мақаласындағы рухани жаңғыру туралы өрнекті ойлар көпшіліктің көңілінен шығуда. Әсіресе «Туған жер» туралы бағдарламасында Қазақстанға деген патриоттық сезімнің көрінісі жатыр. Ұлттық салт-дәстүріміз, тіліміз, мәдениетіміз бойымызда қалыптасуы тиіс. Оның негізі сана-сезімде, отансүйгіштікте, ұлтымызға деген құрметте. Қазақ елі бүгінде әлемдегі ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуды көздеп отыр. Бұл ретте экономикалық дамумен қатар, рухани жаңғыруға да басымдық берілді, ал ол ұлттық санамен, бірегейлік бәсекеге қабілеттілікпен, сапалы білімнен көрініс табуы тиіс. Елбасы мақаласының негізгі түйіні осында деп білеміз.
«Туған жер» бағдарламасы тікелей мәдениет саласында қызмет жасап жүрген қызметкерлерге қатысты, өйткені өлкетану жұмыстарын жүргізу, жергілікті деңгейдегі тарихи ескерткіштер мен мәдени нысандарды қалпына келтіруді көздейді. Жас ұрпақ құнды тарихымыздан сусындап, иісін сезіп, жалпы ұлттық ұғымын сіңіргенде ғана туған ел мен жердің қадірін біле алады.
Қазақ елі — зор өркениеттің, мәдениеттің, рухани құндылықтардың иесі. Елбасы жеріміздегі құнды жәдігерлер кешендеріне, ескерткіштерге, көне қорымдар мен киелі мекендерді, музейлерді ұлт жадына кешен ретінде орнықтыруды мензейді. Себебі олар халқымыздың ұлттық бірегейлігінің негізін құрайтыны анық. Осыған байланысты Алматы облысы Қарасай ауданы Райымбек ауылдық округінде 2017 жылы «Ұлы дала батырлары» мемориалды кешенін ашу жоспарланып отыр. Кешен ғимараты демеушілер тарапынан салынды. Қазіргі таңда кешеннің көркемдік-безендіру жұмыстары басталды.
Бетті дайындаған —
Нұрила Бектемірова
Алматы облысы

(1)

Қазақ халқында ХХ ғасырдың бірінші жартысы «ақтаңдақ жылдар» деген теңеумен айтылып жүр. Оның себебі, 1930-1933 жылдардағы аштық халық санын еселеп қысқартса, 1937-1939 жылдар қазақ халқының бас көтерген зиялы қауымын қуғын-сүргінге ұшыратты. 1925-1933 жылдар аралығында Қазақстан Компартиясының ОК бірінші хатшысы болған Филипп Голощекиннің ұранымен қазақ халқының негізгі күнкөріс көзі — малдарын тәркілеу саясаты елге нәубет әкелді. Біз сол саясаттың қалай жүзеге асырылғанын, қазіргі тарихшы ғалымдардың «ұлы террор» деп атап кеткен оқиғаға кімдердің кінәлі екенін білсек те, ең бастысы, осы зымиян саясатқа бірінші болып қарсы шыққандардың аты-жөндерін біле бермейміз. Әйтсе де, бүгін қоғамдық және саяси қызметі Қазақстан тарихының күрделі де қайшылықты кезеңіне тұспа-тұс келген Ұзақбай Құлымбетов жайлы қысқаша сөз қозғамақпыз.
Жуырда Алматы қаласы әкімдігінің ұйымдастыруымен көрнекті мемлекет қайраткері, Қазақ КСР Орталық атқару комитетінің төрағасы, Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер акедемиясының ашылуына ұйтқы болған, саяси қуғын-сүргін құрбаны Ұзақбай Желдірбайұлы Құлымбетовтың құрметіне орнатылған ескерткіш тақтаның салтанатты ашылу рәсімі және қайраткердің өмірі мен қызметін баяндайтын кітаптың тусаукесері өтті. Кітаптың тұсаукесерін профессор Хангелді Махмұтұлы мен белгілі журналист Нұрымжан Керейұлы сөз сөйлеп ашты.
Шараға Ақтөбеден келген арнайы қонақтармен қатар, алматылық зиялы қауым өкілдері және Ұзақбай Құлымбетовтың туған-туыстары қатысты. Жиында Алматы қаласы әкімнің орынбасары Арман Оразбайұлы, Қазақ КСР Орталық атқару комитетінің бірінші басшысы, Еңбек ардагері Сағындық Жүнісұлы, Ақтөбе облыстық жер қатынастары басқармасының басшысы Әбдіхан Қапанұлы, тарих ғалымдарының докторы, алаштанушы Мәмбет Құлжабайұлы сөз сөйлесе, отбасыларының атынан Ұзақбай Желдірбайұлының қызы, Қазақстанның Еңбек сіңірген қайреткері Орынша Қарабалина Қазыбаева өз естеліктерімен бөлісті.
Шара соңында ескерткіш тақтаның алдына гүл шоқтары қойылып, Ұзақбай Құлымбетовқа құран бағыштап, ас берумен жалғасты. Елі үшін адал еңбек еткендерді халқы ешқашан ұмытқан емес.
Ұзақбай Желдірбайұлы Құлымбетов 1891 жылдың 18 наурызында Ырғыз уезі, Аманкөл болысында дүниеге келген. 1910 жылы Ырғыздың екі сыныптық орыс-қазақ училищесін, 1912 жылы Ақтөбе мұғалімдер семинариясын бітірген соң, Ырғыз, Торғай ауылдарында мұғалімдік қызметте болады. 1919-22 жылдары Ырғыз революциялық комитетінің төрағасы, сол жылы құрылған Ақтөбе губерниясының әлеуметтік қамсыздандыру бөлімін, артынан губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісі қызметтерінде болды, губкомның бюро құрамына енгізілді. 1923 жылы Ақмола губерниялық атқару комитетінің төрағасы болған. 1925-37 жылдары Қазақ АКСР Халық шаруашылығы кеңесінің төрағасы, Қазақ Өлкелік ішкі және сыртқы сауда халық комиссары, мемлекеттік Жоспарлау комиссиясының төрағасы болып жүріп, Қазақ КСР халық комиссарлар кеңесі төрағасының орынбасары, 1930 жылы бірінші орынбасары, кейін Қазақ Өлкелік Орталық Атқару Комитетінің (КазЦИК) төрағасы қызметтерінде болған. Республикадағы өнеркәсіптің және ауыл шаруашылығының қалыптасуына, Түрксіб теміржол құрылысының салынуына, Қазақ жеріндегі алтын кеніштерін қазақ еліне қайтару туралы мәселе көтерген. Қызылорда, Алматы қалаларының астана болып қалыптасуына тікелей басшылық жасап, астананың Қызылордадан Алматыға ауысуына байланысты комиссияның төрағасы болды, Ұ.Құлымбетовтың кезінде Қазақ автономиялық республикасы Одақтың республика мәртебесін алды. Қазақ КСР конституциясы бекітілді.
Айман Рамзия

(4)

Абылай хан дәуірінде жасаған Абақ Керейдің Жәнтекей атасынан тараған Сәменбет батырдың немересі Шақабай батыр Есентайұлы — қазақ халқының жоңғар, шүршіт, қырғыз, орыс шапқыншыларына қарсы ұлт-азаттық соғысында ерлiк көрсетiп, аты аңызға айналған, есiмi 12 рулы Керейдің жан саны жағынан жартысынан астамын билейтін, Жәнтекей елінің ұранына айналған айтулы тұлға.

Оның есiмi өз заманында Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Керей ер-Жәнiбек, Шапырашты Наурызбай сияқты батырлармен қатар аталып, атақты Абылай ханның өзі аса жоғары бағалаған батырдың бірі болған. Ол туралы халық арасында мынадай өлең жолдары да бар:
Жәнібек — найза,
Шақабай — қылыш!
Жаназар — қалқан,
Байқотан — құрыш!
Шақантай — шоқпар,
Жобалай — ырыс!
Нұралы — намыс,
Томан би — тыныс!
Бегімбет — қоныс,
Өмірзақ — өріс.
Жалпы, халық арасында Шақабай батырдың қылышкерлігі мен қамшыгерлігі аңыз болып айтылады. Жоғарыдағы ескілікті тіркестерден «Шақабай — қылыш» деген сөзден-ақ, әлгі халық көп айтатын аңыздардың ақиқатын аңғаруға болады. Ауызекі тарихтан басқа Шақабай батыр туралы жазба деректерге де жүгінсек. Керейдің және бір батыры Байтайлақ туралы бір мақалада «Асқар Татанайұлы «Тарихи дерек, келелi кеңес» атты кiтабында Пекин қаласындағы №1 мұрағатынан табылған құнды деректерге сүйене отырып, «Абылайдың орда маңында Керейден Жәнібек бастаған, Байтайлақ, Шақабай және Жантай сынды 30 адам болды» деген деректі журналист Жарқынбек Жұмәділ өзінің «Шарапатты батыр Шақабай Есентайұлы» атты мақаласында келтіріпті. Сондай-ақ, Шақабай батыр жайлы «Қазақ Кеңес энциклопедиясының» 4-томында Жантекей сөзіне анықтама беріп: «Жәнтекей — Орта жүздегі Керей тайпасына кіретін Абақ Керей руының бір атасы. Қазан Революциясына дейін Өскемен, Зайсан уездерін мекендеген. Жәнтекей ұрпағының ұраны — Шақабай» деп жазылған.
Тарихи деректерде Шақабай батыр Есентайұлы 1688 жылы туып, 1778 жылы бұрынғы Семей облысының Ақсуат деген жерінде 90 жасында дүниеден өткенін жазады. Бала кезінде елгезек және өжет болған екен. Бір тойда бәйге атына мініп шабандоз болған Шақабайдың аты бірінші болып келеді. Көмбеге таяғанда бала Шақабай: «Шақабай! Шақабай!» — деп ұрандап барып, сөреден өтеді. Осыдан соң ол мінген ат үнемі бірінші болып келеді. Осыдан бастап «Шақабай!» — деп оның өз атын ұрандауы жұрттың назарын аударған. Есейе келе Шақабай өзінің ерлігімен, ақыл-парасатымен күллі Жантекей руының ұранына айналады. Ол Керей қауымына Ер Жәнібектен бұрын танылған. Өзінен 26 жас кіші Жәнібекті жас кезінде баулыған ұстазы, ел билегенде ақылшысы болуы оның көрнекті тұлға екенінің куәсі. Жоңғарлармен болған соғыстың бірінде Шақабай 1720 жылдары Уақтың Еренші руынан шыққан батыры кіші жүз Балта, орта жүз Бөгенбай батырлармен тұстас қолбасшы болған Бармақ батырдың мыңдығына қарасты Жантекей жүздігін басқарған. 1728-1740 жылдар арасында Бұланты, Аңырақай, Балқаш, Аякөз және Тарбағатай шайқастарында жекпе-жекке шығып, жаудың бірнеше батырларының басын алып, Қабанбай мен Бармақ сынды қолбасшылардың ықыласына бөленген. 1750 жылдары Аякөз, Лепсі, Тарбағатай, Ертіс бағыттарында өрбіген шайқастарына белсене араласқан Шақабай батырды қазақ сарбаздарының қолбасшысы Қабанбай батыр Ертіс бойындағы Дербеттерге қарсы соғысқа жұмсайды. Шақабай батыр осы соғыста ойраттардың бір бөлігіне ойсырата соққы беріп, Ертіс бойындағы Бөгенбай батыр түменінің шабуылына қолайлы жағдай туғызады. Бұл жылдары 65 жасқа келген Шақабай батыр қырық жыл бойы ат үстінен түспей, ақ найзасын қолынан тастамай, өз халқының тәуелсіздігі мен болашағы үшін күллі ғұмырын арнаған күрескер баһадур екенін көруге болады.
Шақабай батырдың ел басқару ісіндегі жанкешті қызметі де ел есінде. 1720 жылдардың басында Керейдің қолбасшы, ел ағалары Сәменбет, Самырат бастаған аға буындар бақиға аттанып, ел басына күн туған Ақтабан шұбырынды заманында Шақабай батыр ел билігін қолына алып, ел ағасы ретінде танылды. Бұл жылдары Ер Жәнібек сияқты ер-азаматтар саяси аренаға көтеріле қоймаған, ал Шақабайдың орда бұзар отыздан асқан кезі болатын. 1724 жылы Сыр бойына тықсырылған Абақ пен Уақтың игі жақсылары бас қосып, Жоңғар шапқыншылығынан жалтара көшу, жауға қарсы қарулы қол жинау, елді қолайлы мекендерге орналастыру жөнінде үлкен кеңес құрады. Осы жауапкершілігі мол істерге басшы болу керей Шақабай батыр мен уақ Баян батырға жүктеледі. Олар Сыр бойынан Арқа, Нұра, Есіл бойын барлап, ақыры Ор өзенінің басқы сағасына жеткен Арғын, Найман, Керей, Ашамайлы, Уақ ауылына қосылу туралы пікірді ұсынады. «Жер алыс, сарбаздардың ат азыған қамдауға қолайсыз» деп, бұл пікірге Бармақ батыр қарсы болғанымен, билер алқасы осы пікірді қуаттайды. Осы жылдары Жәнібек «Ер Жәнібек» атанып, Керей елі Абылайдың оң тізесінен орын алу ниетін білдіргенде Шақабай батыр Керейдің игі жақсыларын ертіп, Жәнібекке ақылшы, серік болып, хан ордасына бірге барып, елінің мұң-мұқтажын Абылай сұлтанға паш етеді. Бұл оқиға шамамен 1740 жылдарға сай келеді.
1753 жылы Көкбектіде болған Абақтың ру басшылары мен билер кеңесінде Жантеке руына Шақабайды ресми түрде басшылыққа ұйғарады. Сол кездегі саяси жағдайды жете түсінген Шақабай батыр Абақ Керейлер өз алдына дербес орда құрып, Керейден Әбілпейіз ұлы Көгедайды хан көтереміз деген пікірлеріне қарсы болған. Оның пікірін Молқы батыры Машан да қолдаған. Шақабай батырдың бұл көрегендігі қазақ халқының тұтастығын сақтауға байланысты дұрыс шешім еді. Қиын-қыстау заманда Абақ Керейдің елдігін сақтап қалуына, сондай-ақ, қазақ халқының тұтастығын сақтаудағы Шақабай батыр еңбегі Керей руын айтпағанда, бүкіл қазақ арасында ерен тұлға болғанын аңғартады.
Үстіміздегі 2017 жылы мамыр айында Астана қаласында Шақабай батырға арналған Халықаралық ғылыми конференцияның өткізіліп, онда Шақабай батырды «100 жаңа есім» жобасына енгізу жөнінде шешім қабылдауы осы ойымызды дәлелдей түседі. Қазіргі Шақабай әулеттері негізінен Шыңжаң ұйғыр автономиялы районның Алтай аймағы, Санжы хұйзу автономиялы облысы, Құмыл аймағы, Үрімжі қаласында, Гәнсу өлкесінің Ақсай қазақ автономиялы ауданында, сондай-ақ, Қазақстан, Түркия, Аустрия, Германия, Моңғолия халық республикасы, Франция қатарлы елдерде де аздап қоныстанған.
Батыр 1778 жылы дүниеден өтіп, Қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданының орталығы саналатын Ақсуатта жерленген. Батырдың басына ұрпақтары ескерткіш тасын орнатты. Ескерткіш орнатудағы Дәуітхан ұлы Бақабектің еңбегін ерекше айтып кеткен орынды. Батырдың зиратына барып құран бағыштау әдетке айналып, жалғасуда.
1991 жылы Стамбул қаласынан Құланбай қажы Жарқымұлы Нәзір Венадағы қызы Жамилә екеуі арнайы келіп, аталарының басына барып, құран бағыштап қайтты.
Сөз арасында Шақабай батыр ұрпағы Құланбай қажы жайлы бірер сөз. Қажы атамыз Шақабай батырдың ұрпағы Халықбайдан тарайды. Одан Жарқымбай, одан Саудагер, одан Мәнкей, одан Зарқұм, одан Құланбай қажы. Атаның Шұғайып, Саруархан, Бабурахман, Жамилә, Әлима және Мақпула атты ұрпақтары Стамбулда, Берлинде және Вена қаласында тұрады. Құланбай қажының 1939 жылы Алтайдан Гансу жеріне қарай бет алып, Үндістан арқылы Пәкстанға көшуі, одан 1953 жылы Түркияға келуі өзінше бір тарих.
Шақабай батырдың Ақсуатта жерленгені туралы және бір дерек көзін Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Зайсан ауданының құрметті азаматы Тілеуберді Сайдулдин «Абақ Керейдің әр руы жарты ғасырға созылған ұзақ соғыста аттың жалы түйенің қомында жаңа ұрпағын өсіріп, жорықтарда қол бастап ерлігімен еліне тұлға болған батырларының соңынан ерген қуатты қауымға айналған еді» деген пікірімен бөлісе келе, Абақ Керейдің әр руынан шыққан баһадүр батырларының өмір сүрген жылдары мен қайда жерленгені туралы дерек қалдырады.
Біз тілге тиек етіп отырған Шақабай батыр Есентайұлы туралы халық арасында көп деректер сақталған. Қытайдағы жазушы әрі тарихшы Шаміс Құмарұлының, Моңғолиядағы жазушы, тарихшы Солтан Тәукейұлының еңбектерінде кездеседі. Сол көп деректердің негізгісі Шақабай батыр Есентайұлы 1688 жылы туып, 1778 жылы 90 жасында Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданында дүние салғанын растай түседі. Батырдың қабірі Тарбағатай тауының солтүстік етегі, Дондағұл тауымен, Шақабай қызыл тауы аралығындағы Елекең сазы деп аталатын байырғы ата мекенінде деп келтіреді. Ақсауыт елді мекенінің халқы күні бүгінге дейін сол жердегі ескі дөңгелек зиратты «Шақаң атаның зираты», жанындағы тауды «Шақаң қызылы» деп атап, қасиетті орынға балап келген. Батырдың жатқан жері белгілі болғанымен, туған жері жайлы талас бар, бір деректерде Қызылорда облысындағы Сырдария бойы делінсе, енді бірде Тарбағатай өңірі делінеді. Қалай айтсақ та, қазақ үшін қасық қаны қалғанша қылыш үйірген батыр бабалармыздың қай-қайсысын болсын ұлықтау — бейбіт замандағы бүгінгі ұрпақтардың борышы. Тарихта өткен ерен ерлердің батырлығы мен ізгілігін ұлықтау, олардың өшпес өнегесін тарих бетіне мәңгілікке қалдыру, сол арқылы өскелең ұрпақты отаншылдыққа баулу зиялы қауым өкілдері мен ел алдында жүрген азаматтардың міндеті. Қазіргі егеменді ел болып отыруымыз осындай батырлар мен Абылай хан секілді ел басқарған бабаларымыздың, сондай-ақ, Алашорда басшыларының еңбегінің жемісі екенін түсініп, мақтан тұтуымыз керек.

Беркін Әкебаев,
Республикалық «Алтын қалам» әдеби байқауының жүлдегері

(2)

Қостанай облысында тарихи маңызы бар екі ескерткіш бой көтерді. Оның бірі ХҮІІІ ғасырда елімізді сыртқы жаудан қорғаған, белгілі батыр, мәмілегер Шақшақ Жәнібек тархан монументі болса, екіншісі Амангелді ауданындағы ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы Кейкі батырдың кесенесі.

Тарихи тұлға Шақшақ Жәнібек тархан ескерткішінің ашылу рәсіміне елімізге танымал тұлғалар, Парламент депутаттары, облыс басшылығы, қала халқы қатысты.
Салтанатты шарада Қостанай облысының әкімі Архимед Мұхамбетов батыр бабаға арналған ескерткіштің маңызына тоқталды:
— Бұл игі бастама Елбасы ұсынған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласының шеңберінде ұйымдастырылып отыр. Елдікті көрсетер сәулетті ескерткішті қаланың кіреберісіне қойғанымыз да бекер емес. Қаламызға келген қонақтар тархан бейнесіне қарап, қазақ батырының рухын бойына сіңіреді. Жәнібек ердің құнын екі ауыз сөзбен шеше алатын көсем болған деседі. Жас ұрпақ мұны білуі тиіс, — деді Архимед Бегежанұлы.
Айта кетейік, жергілікті жерде Жәнібек батырға Қостанай қаласында еңселі ескерткіш орнату жөнінде бастама көтеріліп, оны белгілі академик, қоғам қайраткері Кенжеғали Сағадиев қолдады. Қазақ халқының даңқты батырына арналған ескеркішті құюға Тобыл-Торғай өңірінің жомарт азаматтары атсалысқан. «Жәнібек тархан» қоғамдық қоры құрылып, ескерткіш түгелдей қор қаражатына орнатылды.
«Біз бүгін тарихи сәттің куәсі болып отырмыз. Тархан Жәнібек ел тәуелсіздігін аңсады. Осы жолда қолына қылыш алды. Шақшақ Жәнібек — қилы заманда қалмақтың батырын жекпе-жекте жеңген хас батырдың бірі. Мәмілегер ретінде көрші елдермен қатысты, елдің елдігін, бірлігін арттыруға, мемлекеттікті жасауға атсалысқан», — деді ескерткіш орнатуда бастамашыл топқа жетекшілік жасаған белгілі академик Кенжеғали Сағадиев.
Белгілі жазушы Сәбит Досанов, ақын Серік Тұрғынбекұлы өздерінің жүрекжарды лебіздерін білдірді.
Мұнан соң Шақшақ Жәнібектің тікелей ұрпағы Рахым Жұмағұлов пен академик Кенжеғали Сағадиев батыр ескерткішін салтанатты түрде ашты.
«Асалия» мердігер-фирма басшысы Дулат Шаяхметовтің айтуынша, салт атқа қонған батыр мүсінін тұрғызу жұмыстары қаңтар айында басталды. Қазақ батырының образын сомдау үшін танымал мүсінші Қадіржан Кәкімов тынымсыз еңбек еткен. Батырдың тұғыры қаланың батыс жақ кіреберісіндегі айналма жолдың ортасына қойылды. Ескерткіштің құрылысына 270 тонна тас жұмсалды. Ал ескерткіштің өзіне Алматы облысында өндірілген қола пайдаланылды. Нысанның биіктігі — 14,15 метр.
Батыр бабаға арналған бағдарламалар легі А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінде «Шақшақ Жәнібек — ұлы даланың ұлы тұлғасы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияға жалғасты.
Ал өткен жұма күні қазақтың әйгілі батыры Кейкі Көкембайұлының кесенесі Қостанай облысының Амангелді ауданында бой көтеріп, сүйегін жерлеу рәсімі өтті. Сүйекті жер қойнына тапсыру рəсіміне Мемлекеттік хатшы Гүлшара Əбдіқалықова, Мəдениет жəне спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы, Венгрияның Қазақстандағы елшісі Барани Андраш, ҚР Парламенті депутаты Қуаныш Сұлтанов, жазушы Сəбит Досанов, қоғам қайраткері Өмірзақ Озғанбаев және өзге де ақын-жазушы, зиялы қауым өкілдері қатысты.
Шараның ашылуында сөз алған Қостанай облысының əкімі Архимед Мұхамбетов: «Міне, үкіметтің келісімімен батыр сүйегін салтанатты түрде жерлеу рәсімін ұйымдастырып отырмыз. Кейкі батырдың тарихтағы орны ерекше. Жаңа мемориалдық кешеннің құрылысы бойынша барлық жұмыстар белгіленген уақытта аяқталды. Мынадай сəулетті кесене бабаларымыз басып өткен ізден дерек беріп, жастарымыздың Отанға деген сүйіспеншілігін арттыруға септігін тигізеді деп ойлаймыз», — деді.
Сондай-ақ, Сəбит Досанов бастаған қаламгерлер сөз алып, өткенді еске алмай келешек жоқтығын, ұлтына еңбегі сіңген қаһарман перзенттердің қашанда жоқтаусыз қалмайтынын айтты.
Кейкі батыр есімін ұлықтауға арналған шаралардың легі Арқалық қазақ жасөспірімдер театрында «Кейкі батыр (Нұрмағамбет) Көкембайұлы. Өмірі мен өлімінің тарихы» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияға жалғасты. Мұнан кейін аузы дуалы ақындар «Бас кеспек болса да…» атты республикалық айтыс та Кейкі батырдың өрлігімен, ерлігін тілге тиек етті. Аламан додада үшінші орынды Тоба Өтепбаев, Әсем Ережеқызы, Саягүл Бірлесбек өзара бөлісті. Екінші орын Мұхтар Ниязов пен Дидар Қамиевке бұйырды. Бірінші орынды Айбек Қалиев жеңіп алды. Ал Бас жүлдеге тігілген темір тұлпар Оңтүстік Қазақстан облысының ақыны Маржан Есжановаға мінгізілді.
Қыдырбек Қиысханұлы

(2)

Жуырда елордада «Дешті қыпшақтың ортағасырлық тарихы» тақырыбымен І ғылыми-теориялық халықаралық конференция өткен болатын. Оған еліміздің және алыс-жақын шетелдерден келген ғалымдар қатысса, олардың арасында ҚР Мәдениет және спорт министрлігі Қазақ ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы Александр Гаркавец, италиялық ғалым, РһD докторы Андреа Картени, Әзірбайжан, Грузия, Литва мемлекеттерінен келген өкілдерді ерекше атауға болады.

Астана әкімдігінің қолдауымен «Тілеп» қайырымдылық қоры Сағадат Нұрмағамбетов атындағы халықаралық қайырымдылық қорымен бірлесіп ұйымдастырған бірегей шара барысында қоғам қайраткері, жиһанкез Сапар Ысқақовпен тілдескенімізде қазақстандық ғалымдар Еуропа архивтерінен қазақ тарихына қатысы бар XIV-XVIII ғасырлардағы 10-нан астам картаны тапқанын айтқан еді.
«Бабалар ізімен» ғылыми экспедициясы 2017 жылы Қазақстан, Ресей, Әзірбайжан, Армения, Грузия, Украина, Молдавия, Словения, Беларусь, Литва, Польша, Германия, Франция, Венгрия, Италия, Рим (Ватикан) елдері арқылы өтті. Экспедиция ұлттық мәдениетіміздің сақталуына үн қатысып, тарихымызды түгендеп, өркениетімізді танытуға ықпал етеді. Сондай-ақ, көп ұзамай телеарналарда 30-40 сериядан тұратын бабаларымыздың басқан ізі мен болған жерлері туралы деректі фильмдер циклі көрсетілмек.
13 қыркүйек күні Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде және 14 қыркүйек күні «Тілеп Қобыз сарайында» өткен халықаралық конференцияда қыпшақ этникалық қауымдастығының қалыптасуы, қыпшақтардың өзге халықтармен этно-мәдени байланысы, өзге елдердегі сәулеттік, мәдени-тарихи мұралар арқылы өткен тарихымызды танытатын тақырыптар қозғалды. Ғалымдар қазақтардың орта ғасырлардағы тарихы толық зерттеле қоймады дейді. Мәселен, Грузиядан табылған қойтастар — бабаларымыздың ізі сол жақта да жатқанының дәлелі. Елбасының өзі «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жолға қойған осы кезеңде Дешті-қыпшақ дәуіріндегі тарихымызды түгендеп алуға мүмкіндік туып отыр. Бұл — конференцияға қатысқан ғалымдардың келешекке жасаған жоспарларының кіріспесі ғана.
Бұдан кейін ауқымды шара бес құрлықтың 36 елінен 100-ге жуық өнерпаз қатысқан «The spirit of Desht-I-Kipchak» атты этникалық мәдениеттің халықаралық фестиваль-сайысымен жалғасты. Үш күн бойы «Халық әні», «Халық биі» және «Музыкалық аспаптарда орындау» аталымдары бойынша іріктелген өнерпаздар «Астана» концерт залында өткен гала-концертке қатысты. Фестивальдің негізгі шарты қазақ халқының фольклорлық шығармаларын орындау болатын. Италиядан келген опера әншісі Алессандро Галдони Хакім Абайдың «Айттым сәлем, Қаламқас» әнін орындағанда концерт залында жүрегі елжіремеген жан қалмады. Сөзсіз бас жүлдеге лайық өнер көрсеткен талантты әнші «Халық әні» номинациясы бойынша жеңімпаз атанып, марапаттау кезінде өзінің қазақтың күміс көмей әншісі Майра Мұхаммедқызымен ән салу арманы екенін айтып қалды. Қазылар алқасының мүшесі әнші Майра Мұхаммедқызы да оның өтінішін жерге тастамай, екеуі бірге Д.Вердидің «Травиата» операсынан үзінді орындады. Осы аталым бойынша үшінші орынды Түркияның әнші қызы Эрсой Айбен иеленсе, ІІ орын «Жігіттер, жаман істі кәсіп етпе» термесін тамаша шырқаған венгриялық әнші ару Фоди Агнеске, І орын Шәмшінің «Ақмаңдайлым» әнін орындаған қырғыз елінен келген Айпері Құлбаеваға бұйырды.
Сонымен қатар, «Халық биі» аталымында өнер көрсеткен би ансамбльдерінің өнері қалың көрерменге тамаша көңіл күй сыйлағанын айта кетейік. Бұл номинацияда Грузиядан келген «Горец» ансамблінің шоқтығы өзгелерден биік саналып, бас жүлдені жеңіп алса, Сымбат Хайлати (Қытай), Назгүл Қаскеева (Қазақстан), «Жігіт» ансамблі (Қарашай-Шеркеш) жүлделі орындарды еншіледі. Ал, «Музыкалық аспаптарда орындау» аталымында бас жүлдені елімізге белгілі «Номад» ансамблі жеңіп алса, бірінші орынды қазақ музыкасында ерекше орын алатын композиторлардың әні мен халық толғауларын сыбызғыда сызылта ойнаған Башқұртстан халық әртісі Ишморат Ильбаков иеленді. Қазылар алқасының шешімімен Қарақалпақстаннан келген Нұрмұхан Жұбатқанов екінші орынға лайық деп танылса, үшінші орын Қуат Шілдебаевтың «Қара кемер» күйін қобыздың қоңыр үніне салып орындаған мұхиттың арғы беті АҚШ-тан келген Рэн Элхайға бұйырды.
Төрт тәулікке созылған ауқымды шараның жабылу салтанатында еліміздің өнер жұлдыздары Бауыржан Исаев, Шаһаризат Сейдахмет, Әсел Медекешова, «Белес» тобы және «Қарақат» мектеп-студиясының шәкірттері жиналған көпшілікті бір серпілтсе, танымал балет бишісі Досжан Табылды қойған «Қыпшақ» биі гала-концерттің нүктесін қойып, оған фестивальдің барлық қатысушысы атсалысты.
Ермұрат Назарұлы

(2)

Елбасы тапсырмасы негізінде, өткен мамыр айының ортасында Мәдениет және спорт министрлігінің бастамасымен елордамыздағы Ұлттық музейдің жанынан «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығы құрылған болатын. Мұндағы мақсат — еліміздегі қасиетті тарихи орындарды анықтап, оларды ұлттық идеологиялық деңгейге көтеру. Осы істі абыройлы атқару үшін орталық жанынан арнайы ғылыми-сараптамалық кеңес ашылып, оған жергілікті өлкетанушылар мен этнограф ғалымдар, аймақтағы салалық мекеме қызметкерлері тартылған-тын.

Жұмыстың басталғанына үш ай уақыт өтті. Атқарылған жұмыстар аз емес секілді.
Орталық коммуникациялар қызметінде «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі Берік Әбдіғалиұлы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Зайнолла Самашев, тарих ғылымдарының докторы, этнограф, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің профессоры Жамбыл Артықбаев және «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының қызметкері Қайсар Тұрсынғожаның қатысуымен баспасөз конференциясы болып өтті. Жиынның мақсаты: «Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында айтылған «Қазақстанның қасиетті жерлері географиясы» жобасын іске асыру бойынша атқарылған жұмыстармен таныстыру.
Жиын барысында алғашқы болып сөз алған «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі Берік Әбдіғали: «Бүгінгі таңда біз әзірлеген нұсқаулық бойынша өңірлерден шамамен 1000 тізім келіп түсті. Бүгінде жетекші ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінен құрылған Сараптамалық кеңесінің шешімімен 100 жалпыұлттық деңгейдегі, 500 жергілікті маңызы бар қасиетті орындардың тізімінің жобасы жасалды. Іс жүзінде халық бұл жерлерді бұған дейін анықтап қойған. Біздің міндетіміз — қасиетті орындардың бірыңғай желісін құру. Болашақтағы міндет — оларды кеңінен насихаттау», — деді.
Түсінікті болу үшін мына мәселені айта кеткеніміз жөн. Бұл жобаның аясына Қазақстан жеріндегі тас дәуірінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі тарихи сананы жаңғыртуға қатысты нысандар қамтылуда. Осы арқылы қазақстандықтардың біртұтас рухани кеңістікте ынтымақты өмір сүру тетігі қаланбақ. Нақтырақ айтқанда, «Қасиетті Қазақстан» бағдарламасы ғұрыптық рәсімдерді қалыптастыруға бағытталған діни немесе тарихи-археологиялық мұраларды насихаттауға арналған жоба емес. Бұл — рухани құндылықтарды қалыптастыратын ғылыми-әлеуметтік жоба.
Ал тарих ғылымдарының докторы, профессор Зайнолла Самашев әңгімені әріден бастады: «Бізде тарихи оқиғалар өткен, бірақ қазіргі күнде ол жерде ешқандай белгі сақталмаған, ешқандай із байқалмайтын жерлер бар. Қираған ескерткіштердің сынығы немесе жай орны ғана қалған нысандар бар. Алайда тарихи мәні өте зор болғандықтан, ол жерді құрметтеп жатамыз. Мысалы, «Таңбалы тасты» алсақ, толық қалпына келтіру жұмыстарын қажет етеді. Бұл — өте маңызды нысан. Осындай қасиетті орындарымызды тізімге енгізу ұсынылуда», — деп, түйткілді мәселенің шетін шығарды.
Сонымен қатар Зайнолла мырза Қазақстанның қасиетті орындарының картасын қалыптастыру барысында, аймақтарда жұмыс топтары құрылып, ұсынылған қасиетті нысандар бойынша республикалық этно-мәдени экспедиция жұмысы ұйымдастырылып жатқандығына да тоқталды.
«Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының қызметкері Тұрсынғожа Қайсардың да айтары бар екен: «Бүгінде тарихшы, археолог, этнограф ғалымдармен бірігіп Қазақстанның қасиетті орындарының картасы жасалуда. Бұл карта мультимедиялық құрылымдар арқылы мобильді форматта, электронды түрде қолжетімді болады», — деді ол.
Астана қаласынан киелі орындар тізіміне «Бәйтерек» монументі кіріп отыр. Неге? Өйткені «Бәйтерек» пен «Тәуелсіздік» монументі — біздің еркіндігіміз бен жаңғыруымыздың символы. Алматы қаласындағы «Тәуелсіздік» алаңы мен Желтоқсан оқиғасына арналған ескерткіш те қасиетті орындар тізімінде. Бұл нысандар қарапайым ескерткіш ретінде маңызды емес, бірақ оның оқиғалық мәні аса маңызды. Яғни осы ескерткіштер арқылы біз нендей тарихи құндылықтарды насихаттаймыз, мәселе сонда жатыр.
Қазір тарихшы, археолог, этнограф ғалымдармен бірлесіп, Қазақстанның қасиетті орындарының картасы жасалуда. Бұл карта мультимедиалық құрылымдар арқылы мобилді форматта, электронды түрде халыққа қолжетімді болады. Сонымен қатар қасиетті жерлерге қатысты роликтер жасалып жатыр. Жыл аяғына дейін шағын үш ролик дайын болмақ.
Бұл жобаның шет-шегі бар ма деген сауал туындары сөзсіз. Бағдарлама бес жылға арналған. 2017-2021 жылдар. Осы аралықта әр жыл сайын бір-бір томнан барлығы бес томдық үлкен еңбек «Қазақстанның қасиетті жерлерінің энциклопедиясы» жасалуы тиіс.

(10)

Заманның сөзін сөйлеген

Заманнан заман өтіп, тарихтың дөңгелегі алға жылжыған сайын уақыт зиялы қауым алдына үнемі жаңа міндеттер қояды. Ол міндеттер өмір сүрудің тың қажеттіліктерінен келіп туындайды. Сондықтан да Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев бүгінгі жаһандану үрдістерінің адамзаттық кеңістіктегі даму ерекшеліктеріне баға бере отырып, қазақ ұлтының бүгінгі зиялы қауымы атқаруға тиісті соны міндеттерді саралай келе, ең басты атқарылар істерді айқындап берді. Оны өткеннен сабақ ала отырып, бүгінді байыптау арқылы келешекке жіті көз жүгірте екі-ақ сөзге сыйдырып, «Рухани жаңғыру» деп атады.
Осы рухани жаңғыру қажеттілігі қай кезде де халықтың алдынан шығып отырған. Ол қажеттілікті елден бұрын сезген, сезінген және сол қажеттіліктерді өтеу үшін саналы түрде бұрын ешкім қолға алмаған істерді атқаруға бел буған ең алдымен зиялы қауым өкілдері болатын. Тым әрідегі тарихқа бармай-ақ, жұрттың бәріне таныс тұлғаларды және олардың атқарған істерін еске алсақ болғаны, ұлтты рухани жаңғыруға бастайтын ірі-ірі әрекеттерге барып, өз замандастарын уақыт көшіне жетелегенін аңғарамыз.
Мұның бәрін Сағат Әшімбаев секілді санасы сергек, зейіні зерек жас мектеп қабырғасында-ақ оқып, көкейіне тоқып алған еді. Есейе келе ол да қазақ оқығандары секілді өз заманының озық тұлғасы болуға белін бекем буып, бет түзеген. Сол жолда Шоқанның үлгісін, Абайдың өнегесін, Ыбырайдың ұлағатын өз замандастарына қайта ұсынуды өзінің азаматтық парызы санады да, рух майданына күреске шықты.

Парыз бен қарыз

Сағат Әшімбаевтың сыншылығы жөнінде ұстазы Мұхаметжан Қаратаевтан бастап, талай-талай ірі тұлғалар тұшымды ойлар айтқан. Заманның сөзін сөйлеп, уақыт тынысын дәл айтқан сөз зергері ретіндегі еңбегін де білетіндер айтудайын айтты, жазды. Сағат Әшімбаевтың шындыққа сүйіспеншілігі, ақиқатқа адалдығы, парасатқа құштарлығы, әділдікке іңкәрлігі айтылды, жазылды. Әлі де айтылады, жазылады.
Әрісі патшалық отарлаудың, берісі кеңестік-коммунистік әміршілдік-әкімшілдік жүйе құрсауының кесірінен қазақтың демократияның не екенін ұмытқан; «жариялылық» дегеннің қай мәдениет екендігін түсінбеген; «қайта құру» дегеннің қандай әрекет екендігін айқындамаған; ғасырлар бойы өзгеден өзін төменшік санап, рухани жаншылып келе жатқан заманында алаштық рухтағы азаматтық позициясын биік ұстап, атадан балаға табиғи жолмен жалғасып келе жатса да, екінің бірі елей бермейтін «Қарыз» және «Парыз» деген екі ұлы ұғымды ұрпақ санасында қайта жаңғыртқан Сағат Әшімбаев болатын. Шындығында, күнделікті өмірде мән бере бермейтін, бірақ санамызда үнемі дабыл қағып тұратын осы екі ұғым үнемі алдымыздан шығады. Біреуден біреу бір нәрсе кейін қайтаруға алады. Қайтарғанға дейін ол мойнында қарыз болып тұрады. Санасынан кетпейді. Осы қарызды уақытында өтеу — оның азаматтық парызы. Былайша айтқанда, орындамауға болмайтын адамдық міндеті. Оны ұмыту азаматтық емес, тіпті адамдық та қасиет емес. Міне, осы бір-бірімен сабақтас екі ұғымды ұлттық танымға жаңа мазмұнда қайта ұсынған да, Ғабиден Мұстафиннің: «Біз бұған дейін ұлтшылдықпен күресіп келдік, енді ұлтсыздықпен күресуге мәжбүр болып отырмыз» деген сөзін іс жүзінде жүзеге асыра бастаған да Сағат Әшімбаев еді.
Кеңестік әкімшілдік-әміршілдік жүйенің санамызға батпандап кіріп, бойымызды билеп алғаны соншалық, ұлтқа катысты тосын ақпарат айтылса, тіпті, «ұлт», «қазақ» деген сөздерді естісек, елең ете сала жүрегіміз зырқ ете қалатын. «Мұны кім айтты?» деп анықтап жатпай, «мынау енді қайтеді, саясаттың құрбаны болып кетпей ме?» деп, алаң көңілде болатынбыз. Басым көбіміз ұлт туралы сөйлеуге, ойды ашық, батыл айтуға бара бермейтінбіз. Өйткені біздің санамызда әрісі патшалық, берісі коммунистік отарлаушы саясат енгізген ұлыорыстық шовинизмнің үстемдігінен туындаған жалтақтық, жасқаншақтық бар еді. Жүйкеміздегі осы қорқыныш пен үрейді серпіп тастап, «біз кімнен кембіз?» деген сұраққа жаппай жауап іздеткен Сағат Әшімбаевтың «Парыз бен Қарыз» бағдарламасы ұлттық санаға ұран тастаған дауылпаз болғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Әр көрсетілімді көрермен асыға күтті. Өйткені олар ұлттық рухты оятар дабыл естігісі келген еді. Сол дабылдың үнін осы бағдарламадан тыңдады. Осы Бағдарлама арқылы әр қазақ шым-шымдап рухани жаңғыру сәулесін көре бастады. Қанындағы ұлттық код талшықтарын тапты. Әр отбасындағы көзі ашық, көкірегі ояудың бәрі осы бағдарламаны қарады. Бағдарламада жеке адам тағдырынан бастап, бүкіл адамзаттық құндылықтарға дейін сөз болатын. Ұлттық мұралар мен жәдігерлердің аласапыран замандағы алмағайып тағдырына, соңғы күйіне алаңдаушылық танытқан; ұлттық сананың жаһандық үдерістер барысында елеусіз қалған тұстарын аңғартуға, аршылмай жатқан ақтаңдақтардың орнын толтыруға, рухани мәдениеттің аршылмай жатқан бүршіктеріне, көміліп бара жатқан асылдарына, тіпті тамырына балта шабылған өскіндеріне назар аудартуға мұрындық болған бірден-бір биік парасатты әрі батыл бағдарлама осы «Парыз бен Қарыз» еді.

Еркін ойдың қозғаушысы

Біздің факультетте Сағат Әшімбаев атындағы дәрісхана бар. Онда Сағат ағаның балалық шағынан бастап, мемлекет және қоғам қайраткері деңгейіне көтерілген өмірінің әр кезеңімен, сонымен қатар шығармашылық еңбектерімен таныстыратын танымдық һәм тағылымдық қабырғаттар ілінген. Мұнда интерактивті тақта арқылы Сағат аға эфирге шығарған телебағдарламалар да студенттерге көрсетіледі. Солардың ішінен 1990 жылы жарыққа шыққан бір көрсетілімді әдейі қарадым. Сонда Сағат аға Әшімбаев кіріспесінде: «Біз бұл бағдарламамызды 1988 жылы бастадық, 1989 жылы жалғастырдық. Биыл көпшіліктің сұрауы, бұқараның қолдауы бойынша одан әрі жалғастырмақпыз», — дей келе тақырып рухани мәдениет туралы болатындығын айтты да, сол көрсетілімге келген қонақтармен таныстырды.
Сонда студияда Тілеміс Мұстафин, Қойшығара Салғараұлы, Ғарифолла Есім, Қалтай Мұхаметжанұлы, Рәтбек Нысанбаев, Жабайхан Әбділдин, Шерияздан Елеукеновтер және басқалар. Сағат Әшімбаев әр ойын әдемі астармен жұрттың бәріне түсінікті тілмен жеткізіп отырды. Ол мынадай ой айтты:
«Біздің қоғамымыздағы экономикалық, саяси-әлеуметтік, экологиялық, адамгершілік-азаматтық дағдарыстардың (!) бәрін де рухани мәдениеттің төмендігімен (!), рухани мәдениеттің жұтаңдығымен байланыстырып жүрміз. Сондықтан сөз кезегі өздеріңізде. Осы төңіректе еркін ойларыңызды ашық ортаға салыңыздар», — деп, қазақ руханиятының қаймақтарының аузына сөз салып бергендей болды. Аңдасаңыз, Сағат Әшімбаев осы бағдарламада дәл бүгін де өзекті болып отырған рухани жаңғырудың алғы шарттарын айтып кеткен сияқты. Рухани жаңғыру үшін әуелі рухани мәдениетімізді түгендеп, оның деңгейін көтеруіміз керек екен.
Жаңа, тосын, тың нәрсе қашанда көргеннің көз алдында, естігеннің есінде қалады. Кеңестік-коммунистік идеология шарықтап тұрған заманда ұлт туралы айтылған еркін ойлар тосын, жаңа болып естілген, сондықтан да сол кездегі көрерменнің көбінің бүгінгі күнге дейін есінде сақталып қалды деп ойлаймын. Студияда сөз алған Тілеміс Мұстафин «рухани мәдениет бір адамның екінші адамға деген ынтызарлығынан басталады» дегенді айтты.
Қойшығара Салғараұлы: «Адамзаттың қолымен жасалған құндылықтың бәрі — рухани қазынамыз. Соны игеру ұлттық негізде қалыптасу керек, тарихын білмеген адамда ұлттық намыс болмайды», — деген ой айтты.
Ғарифолла Есім: «Тәлім-тәрбиесіз рухани мәдениет болмайды. Біз бүгінгі таңда үлкен нәрсені жоғалтып алдық. Ол — әдет-ғұрыптар, салт-саналар», — деген пікірін ортаға салды.
Қалтай Мұхаметжанұлы «барлық дін тек жақсылыққа үндейді, қазақ көшпелі өміріне сай тек керектісін ғана алған, сол негізде тұрмыстық дін пайда болған», — деген ойын жеткізген. Тағы бір сөзінде: «Қазіргі шығып жатқан қазақ тарихы туралы кітаптардың мазмұнында іліп алатын түк жоқ, фактілер бұрмаланған», — дегенді де батыл айтты. Ол шындық еді. Шындығында, Кеңес кезінде шыққан қазақ тарихына қатысты оқулықтардың да, басқа кітаптардың да шынайылығы шамалы еді ғой.
Рәтбек Нысанбаев: «Қазақтар Отанын да, отбасын да шариғат үкімімен емес, әдет-ғұрыппен басқарған. Баланы жас кезінен жақсылыққа тәрбиелеген. Сол себепті де олар өздерінің қарақан басының қамы үшін емес, халық қамы үшін қызмет еткен», — деген тұжырымын білдірген еді.
Тыңдап отырып, «ұлт», «қазақ» деген атауларды айтқызбауға дейін барған кеңестік цензураның қуатты кезінде қазақ деген ұлт бар екенін, оның өзіне ғана тәні рухани мәдениеті, діні, ділі, тілі бар екенін, қазақ деген халықтың жер бетіндегі бірде-бір халықтан кем еместігін ашық айтуы да бағдарламаның батылдығы еді. Бағдарлама айташысы Сағат Әшімбаев ағаның ерлігі болатын.
Сағат Әшімбаев дәл осы көрсетілімде көзілдірігін бір көтеріп қойып, отырғандарға маңызды да салмақты көзбен бір қарап алып: «Сіздердің әңгімелеріңіз өте дұрыс, енді рухани бейшаралық туралы айтсақ», — деп, әңгіменің ауанын сол кездегі рухани болмысымызға қарай бұрған болатын.
Байқап отырсақ, осы айтылғандар бүгін де ой салады. Осындай өміршең пікірлерді бұқараның санасына сіңіру арқылы ұлттық рухты оятудың кілтін тапқан Сағат Әшімбаевтың замана болмысын дәл аңғарған көрегендігіне тәнті боласың.
Тағы бір ой айта кеткен жөн. Кезінде Ахаң (Байтұрсынов) әлеуметке қарата айтылған, қоғамдық сананы қозғайтын сөз «жазбаша болса — шешенсөз, ауызша болса — көсемсөз болады» деп, заманның сөзін жеткізген сөз зергерлері қара бастың емес, халықтың қамына сөйлейтінін айтып еді. Яғни замансөз иесі өзіне дейінгіні қозғай отырып, бүгінгінің мәселесін көтереді, келешектің кілтін көрсетеді. Осы шындықты ақтара келгенде біздің бұған дейінгі ұғымымыздағы «публицист» бүгінгі күннің ғана мәселесін қозғайды. Ал заманның сөзін айту үшін оған тарихты терең біліп қона қоймай, қазіргінің болмысына баға бере алатын, болашақтың да бағытын аңғаратын көреген көсем және оны бұқараға айта алатын шешен де болуы керек.
Сағат Әшімбаев — «публицист» деген анықтаманың аясынан асып, замансөз зергері деңгейіне көтерілген тұлға. Ол көре де білді, жаза да білді және айта да білді.
Сағат Әшімбаев жүргізген әр хабар бұқараның көңілінен шығатын. Өйткені тақырыптары тартымды еді. «Жүректен козғайық» деген атаудың арғы жағын сабақтасаң, «әдептен озбайық» деген тіркес өзінен өзі шыға келеді. Тек тақырыпқа ғана емес, сол тақырып бойынша жүргізілетін бағдарламаның ішкі мазмұнын үнемі ұлттық рухты оятуға бағыттағанын уақыт өте келе тарихтың өзі дәлелдеп отыр.

Қарағай,
шыршалар
тамырымен
біте қайнасқан

Сағат ағаның болмысын ашатын мына бір сәт үнемі есімнен кетпейді. Бұл сәтті бұрын да жазғанмын. Әр кітаптың өз оқырманы болатындықтан, бұл жолы да қайталасам, оқырманға азамат тұлғасын одан сайын тануға септігін тигізер әрі Сағат ағаның аруағының алдындағы парызым болар. Бұл менің Сағат Әшімбаев деген әйгілі азаматпен алғаш танысқан сәтім.
1986 жыл. Қаңтардың 10-ы.
Төбем көкке бір елі жетпей, бөркімді аспанға ата шаттандым. Қуанышымды бөлісер, сүйінші сұрап, сүйсіндірсем деген дос-жаран, таныс-тамыр жоқ емес. Бірақ ойыма өзгеден бұрын атын, атақ-абыройын, шығармашылығын сырттан танып, біліп жүрген, әйтсе де бетпе-бет жүздесіп көрмеген Сағат Әшімбаев оралды.
Қабылханасының есігін аштым. Кабинетінде телефонмен саңқылдап сөйлесіп жатыр екен. Хатшы қыз: «Күте тұрыңыз, сөйлесіп болсын», — деді.
Құлақ түріп отырмын. Әлдекім әдебиет мәселелері жайында қызына айтып жатыр, айтып жатыр. Ұзақ сөйлесті. Телефон тұтқасын қойғанда, қыз иегін көтере ымдады. Есікті қағып, табалдырықтан батылдау аттап.
— Ассалаумағалейкум! — деп кіріп бардым. Төрде отырған көзілдірікті толықша келген Сағат аға:
— Уаликумсалам! — деп қолын созды. Жүзі өте жылы екен. Ойлы, нұрлы жанарымен қадала қарады. Әлпетімнен әлдене іздеп отырған секілді.
— Менің атым — Сағатбек, — дедім.
— А?! Онда менің атым — Сағатхан, — деп жымиды да: — Екеуміз уақыттың ханы мен бегі бола білейік. Құлы болмайық, — деп орын ұсынды.
Осы кезде телефон шыр ете қалды. Көтере сала аңқылдап сөйлей жөнелсін. Байқаймын, әңгіме ақын Кеңшілік Мырзабек туралы. Ойы анық, тілі шешен, пікірі, көзқарасы орнықты да салмақты. Кеңшіліктің ақындығын арашалап жатыр, қорғап жатыр, мақтап жатыр. Аузымды ашып аңырап отырмын. Оқымаған кітабы жоқ, сірә. Берісі — қазақ, әрісі — Батыс, Шығыс классиктерінің ойларын тіліне тиек ете сөйлейді. Соның бәрін «жадында қалай сақтап қалған» деп таңмын.
Әңгіме бітті. Телефон тұтқасын орнына қойып, назарын маған аударды. Ұшқын атқан қарашығымен іші-бауырыма кіріп барады.
— Бұрын, бір ауылда жақсылық болса, екінші ауылға сүйіншілеп бөркін аспанға ата шапқылайды екен… — дей беріп едім:
— Иә, ол қандай жақсылық? — деп елең ете қалды.
— Бүгін таңертең ұлды болдым…
Сағат аға орнынан елпеңдей тұрып қолын созды.
— Бауы берік болсын, айналайын! Ұлдың ұлылығы — әкеден, қыздың қылығы — шешеден. Әкелік парызың бүгіннен басталады. Ұлың бүгін — сенікі, ертең елдікі екені есіңде болсын…
Кенет телефон тағы да шар ете қалсын. Аға тұтқасын көтере жарқын, жарқылдай амандасып еді, көп ұзамай өңі бұзылып, қабағы шымырлап біртүрлі ыңғайсыз күй кешті. Әлдебір суық хабар айтылды білем. Әлден уақытта телефон тұтқасын тастай бере, маған қарады да:
— Жұмыр жердің бетінде жұмыл-майтын көз жоқ. Тірісінде келешек үшін азаматтық армен тіршілік етпегеннің артында із жоқ, — деп орнынан тұрды…
Шақыру түймесін басып еді, хатшы қыз кірді.
— Шопырды шақыршы…
Өңі татар, башқұртқа ұқсайтын ұзын бойлы жігіт кірді.
— Келін қашан шығады? — деді маған бұрылып.
— Бейсенбі күні.
— Бейсенбі күні таңертең мені жұмысқа әкелуді, кешкісін үйге жеткізуді ұмытпа. Қалған уақыттың бәрінде мына азаматқа қызмет көрсетесің. Келіншегі ұл тауыпты. Өзгенікіне қуана алмасаң, өзіңдікін қуанта алмайсың, — деді шопырына. Шопыр «мақұл» деп сыртқа беттеді.
Осы кезде телефон тағы да шар ете қалды. Тағы да бағанағы көрініс. Бұл жолғы әңгіме Әнуар Әлімжанов туралы. Оның қазақ, орыс-әлем әдебиетіндегі орны, «Простор» журналына шыққан шығармасы жайында ақтарыла сөйлеп жатыр. Мен өмірі оқымаған, естімеген арғы-бергі ақын-жазушы, сыншылардың есімдері, еңбектері айтылып жатыр…
Телефон тұтқасын орнына қойған соң, тағы да маған ерекше ойлана қарап сәл үнсіз қалды да:
— Мектептегі ұстазың кім? — деп тосын сұрақ қойды.
Мен қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ берген, алғашқы өлеңімді талдап, ой бөлісіп, әдебиет әлеміне жетелеп әкеліп енгізіп жіберген, бүгінде Қазақстан оқу-ағарту ісінің үздігі, Ыбырай Алтынсарин атындағы медальдің иегері, ол кезде Бүкілодақтық мұғалімдер съезінің делегаты, әлі күнге араласып, ақылдасып тұратын сүйікті ұстазым Тұрсынхан Шәлдибекова апайды атап, ол кісі туралы біраз көкейдегі жүрекжарды сөздерімді айттым.
Ұзақ сөйлеп кеттім бе деп, өзімді өзім тоқтатқанда:
— Жақсы екен. Әкең, Құдай берсе, көп болса, жүз жылдық өмір сыйлайды, ал ұстаз мәңгілік ғұмыр сыйлайды. Ұстаздың еңбегін ақтау ананың ақ сүтін ақтағанмен бірдей, — деді. Осыдан кейін тағы да зейін сала қадала қарап отырып:
— Қайда жұмыс істейсің? — деді көзілдірігін көтеріп қойып.
— Бұрын «Өнер» баспасында редактор болдым. Қазір аспирантурадамын. Әдебиет және өнер институтында. Театр бөлімінде.
— Ол жаққа өздігіңмен бардың ба? — деп сынай қарады.
— Ол жаққа Зейнолла Серікқалиев, Кәдірбек Уәлиев, Бағыбек Құндақбаев, Досан Жанботаев деген ағалардың ақылы бойынша бардым.
Сағат аға риза көңілмен жымиды.
— Ол ағаларыңдікі азаматтық болған екен. Ғабең — Ғабит Мүсірепов ағамыз: «Адам баласы ананың құшағында, қоғамның шылауында өседі. Аға буынның жауаптылығы да осында… Жастарды ерте қартайтпауымыз керек», — деп еді. Қазір нешедесің?
— Жиырма сегіздемін.
— Отызға дейін ғылымда айтатын өз ойың, жаңалығың болмаса, еңбегің еш болады. Ұлы ғалымдардың көбі жаңалықтарын отызға дейін-ақ ашқан.
Мэссбауэр деген неміс ғалымын қазір дүниежүзі мойындайды. Ол «Мэссбауэр эффектісі» деген жаңалығын 19 жасында-ақ ашып, әлемге атын сол кезде-ақ әйгілеген…
Менің бетім дуылдап кетті. Ұялғанымды жасыра алмай отырмын.
— Ренжімесең, бір сұрақ қояйын. Көңіліне келмесін. Өз басыма оншалықты қажеті де шамалы. Дегенмен білгеннің, жөн сұрасқанның айып-шамы жоқ қой…
Маған барлай қарап алды да:
— Ауылың қай жақтан? Мұны бөлу үшін емес, білу үшін сұрап отырмын, айналайын.
— Қарқарадан…
— Білем… Жәрмеңке болған. 1916 жылы көтеріліс сол жерде өткен. Мұхаң «Қилы заманын» арнаған. Таулы жер. Шөлкөдемен жалғасып жатқан жайлау. «Тау баласы тауға қарап өседі» деп Тұмағаң тегін айтпаған… Мен де таулы жердің перзентімін. Қызық. Бұған дейін бір-бірімізді білмей келдік, ә…
— Неге? Мен сізді біліп келдім.
— Рақмет! «Таныспаппыз» дегенім ғой. Әсте таудың ауасы салқын, адамдары да салқын, бірақ таудың ауасы таза, адамдары да таза. Тау бөктерінде қарағай, шырша өседі. Байқадың ба, солар қанша жел тұрса да бір-біріне басын имейді. Өйткені олар тамырлары арқылы бірін-бірі демеп, сүйеп, мығым тұрады. Тау сондай ағаштарымен сұлу.
Сағат аға ойланып қалды… Арада үнсіздік пайда болды.
Мен рақметімді айтып көтерілгенімде ол кісі де орнынан тұрып, есікке дейін шығарып салды.
Сол алғашқы кездесу менің жан дүниеме де, санама да ерекше әсер етті. Атым Сағат болған соң, сол атқа кір келтіріп алмайын деп, ар-намысыма тырысып келемін.
Сағатбек Медеубекұлы, ф.ғ.к.
ҚазҰУ-дың журналистика факультетінің деканы

(3)

Ресей отаршылдығының патшалық дәуірі: Кез келген тарихи құбылыстың алғы шарттарын ашып алмай, оның себебін табу мүмкін емес. Осы орайда, астына жараулы ат мініп, иығына жарақты қару асынып, айбатымен жаһанды тітіркенткен көшпенділер дәуірінің келмеске кетіп, XVII-XIX ғасырларда әлем тізгіні «отқаруға» сүйенген еуропалықтардың қолына толық көшкенін алдымен атап өткен абзал. Англия, Франция, Испания, Португалия сияқты азулы батысеуропалық конкисаторлар өз «олжаларын» әлемдік мұхит жағалаулары мен алыстағы жаңа құрлықтардан іздесе, сол Еуропаға «терезе ашып» берген Ресей патшасы 1 Петр өз елінің олармен бәсекелесуге қауқарсыздығын түсініп, бұл қауіпті саясаттан уақытша бас тарта тұруына тура келді. Алайда әрекетсіз жатуға тағы болмайтын еді. Ресей империясы Үнді мұхитына апаратын төте жолды іздеп жанталасты. Ал Үнді мұхитына апаратын бірден-бір «төте қақпа» Қытай мен Ресей аралығында жантайып жатып алған Қазақ даласы мен Орта Азия болатын.

«Жабайыларды жабайыларға» айдап салу қырғыны

Алысты көздеген орыс билігі енді осы аймаққа «көзін аларта» бастады. Көз аларту бар да, оны жүзеге асыру бар. Егер ол ұзақ жылдарға есептелген, көп күш-жігерді сарп ететін кешенді саяси мақсат болса ше?.. Не істеу керек? Әрине, ең бастысы көздеген мақсаттан бас тартпау керек. Осындай империялық көзқараспен қаруланған Ресей алдымен Аюке бастаған қалмақтардың бір бөлігін өз жағына тартып, оларды басынан бақайшағына дейін мұздай етіп қаруландырды да, 1723 жылы қазақтарға айдап салды. Ұзаққа созылған соғыста қазақтардың үштен екісі қырғын тапса, қалмақтар жер бетінен мүлде жойылып кете жаздады. Қазақтар ес жинап, қарсы шабуылға шығып, жау қолында кеткен жерлерді бірінен соң бірін босатып ала бастағанда әккі Қытай кеше ғана қолтығына су бүркіп, қару-жарақ беріп, көмектесіп келген қалмақтарды алдынан тосып алып, еңбектеген баласынан еңкейген шалына дейін аяусыз жусатып салды. Бұл Қытай билігі тарапынан саналы түрде жүзеге асырылған нағыз қан-қасап геноцит болатын.
Сондағы мақсат не? Мақсат жерді қалмақтардан босатып, орнына келімсектерді орналастырудан басқа ештеңе де емес еді. Яғни екі империяға да керегі шұрайлы жаңа жер болатын, ал «бұратана» қазақ пен қалмақтың оларға түкке де керегі жоқ еді. Ал Ресейге келсек, қалмақ қолы ойсырай жеңіліп, қазақ жерінен шегіне бастағанда, енді бұлт етіп басқа өңге ене қояды. Сөйтіп, қазақтарға жылы қабақ танытқансып, қарым-қатынасын күрт өзгертеді. Есесіне бір кезде бауырына тартып, Еділ мен Жайықтың арасын «сыйға» берген қалмақтарды өзінің саяси мақсатын жүзеге асыруда олардың әскери күшін Қырым, Азау, Астархан, Ноғай хандығы мен башқұрт, қазаққа айдап салып, тіпті Степан Разин бастаған Дон казактарының көтерілісін қан-жоса етіп басуға пайдаланып, түпкі ойларын жүзеге асырып алған соң, енді қажетсіз болып, керісінше өз бүйірінен қадала бастаған Қалмақ хандығының көзін жоюды ойластыруға көшті. Осы мақсатта Еділ қалмақтарын шоқындырып, орыстандыру арқылы ассимиляцияға түсіруге байланысты 1728 жылы патшаның арнайы жарлығы дүниеге келген. Бұл талапқа көнбеген қалмақ сарбаздары орнынан тік көтеріліп, ата қонысы Жоңғар жеріне қарай қайта бағыт алғанда жолай оларды қазақтардың қолымен «кек алуды» да естен шығармады. Осылайша қазақ пен қалмақты бір-біріне айдап салып, екі халықты да әлсіретіп алған соң, ақырын жылжып ұлы далаға сұғына кіріп, отарлауды бастады. Бұл деректерден қандай ой түйеміз? Патшалық Ресейдің «жабайыларды жабайылардың» қолымен от көсеп, тұншықтырып, жусатып, ақыр соңында түпкілікті отарлау саясатына мейлінше мән беріп, соған айрықша иек артқанын көреміз. Ақыры, «ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан» (1723-1727 ж.ж.) әбден әлсіреп, әлі есін жинай алмай жатқан бүтін қазақтың үштен бір бөлігін (кіші жүздің билеушісі Әбілқайыр ханмен астыртын сөз байласу арқылы) 1731 жылы өзіне «қосып» тынды. Әрине, кіші жүздің «өз еркімен Ресейге қосылуы» бүкіл қазақ ұлысының тізе бүгуі деген сөз емес еді. Орта жүз бен ұлы жүз қазақтары орыс отаршыларына табанды қарсылық көрсетті. Яғни 1731 жылы басталып, 1865 жылы шілде айында Ташкентті алумен аяқталған Ресей империясының тұтас қазақ жерін әскери күшпен жаулап алуы аз да, көп те емес, тура 134 жылға созылды. Одан кейінгі жүз жылдан астам уақыт бойы өз білгенінше билеп-төстеп, икемге келгенін шоқындырып, орыстандырып, көнбегенін қырғынға ұшыратып, қазақты ұлт ретінде жер бетінен жойып жіберуге бағытталған отарлаудың ресейлік кезеңі осылай басталған болатын.

«Бөлшек те де,
билей бер!»

Енді назарды мынадай бір мәліметке аударайық. Ресей императоры ІІ Александр қазақтар арасында ел билеу жүйесінің жаңа ережесін енгізу жөніндегі жарлыққа 1862 жылдың 5 шілдесінде қол қойғаны тарихтан белгілі. Арадан жетпіс сегіз жыл өткен соң КСРО-ның билеушісі И.Сталиннің нұсқауымен қазақтарды интернационализм рухында бірізділендірудің (шын мәнінде орыстандыру бағытында — Б.Ш.) большевизм идеясына лайықталған (социализм дәуірі) жаңа бір ережесі дүниеге келді. Яғни КСРО Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Президиумы 1940 жылдың 13 қарашасында «Қазақ жазуын латынданған әліпбиден орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы» заң қабылдады.
Бір қарағанда, уақыт жағынан көп қашық жатқан, бір-біріне мүлде қатысы жоқтай көрінетін осы екі оқиғаның арасында қандай байланыс болуы мүмкін дерсіз?.. Алайда екеуі екі басқа тарихи дәуірлерге тиесілі осы даталардың арасында болып өткен тарихи оқиғалар мен құбылыстарға мұқият зер салған адам, осы екі ереженің арасында жай көзге көрінбей тұрған қандай да бір байланыстың бар екеніне көз жеткізер еді. Тек оған мұқият зер салмақ керек. Олай болса, бір-бірімен тығыз байланысты осынау оқиғаларды жүйе-жүйесімен баяндап, көп жылдар бойы ұйқыда болған қазақ жадын оятуға тырысып көрейік.
Империя қандай айлакер болса да, Ұлы даланы еркін шарлаған асау халықты бірден өзіне бағынышты ету оңай шаруа емес екенін орыс отаршылары бірден түсінді. Сөйтіп, дипломатиялық түлкі бұлаңды қолдана отырып, алдымен қазақтың ел билеу жүйесі мен рухани дүниесіне қанға былғанған сұғанақ қолын ақырындап сұға бастады. Бұл әрекет, әсіресе, олардың әкімшілік басқару жүйесінде жүргізген реформалары мен экономикалық және идеологиялық жағынан меңгеру жолында қолданған түлкі бұлаң қитұрқы саясаттарынан анық сезіледі.
Отаршылдар қазақтар арасындағы ел билеу жүйесінде қандай реформа жасаса да, бұл шын мәнінде келешекте жергілікті халықты рухани-идеологиялық тұрғыдан бағынышты етуге бағытталған, әрі алысты көздеген, терең ойластырылған өте астарлы да айлалы жолдар болатын. Ғалым М. Мырзахметұлы оның мынадай үш түрлі кезеңін атап өтеді: Бірінші, 1731-1822 жылдар аралығында алдымен біртұтас қазақ жерін үшке бөліп, Қазақ хандықтарын протекторат есебінде ұстау, яғни тең құқықтық тұрғыдан сырттай билеу; екінші, 1822-1867 жылдар аралығында хандық билікті жойып, аға сұлтандық ел билеу жүйесін жолға қою, яғни қазақ жерін көптеген ұсақ әкімшілік-территориялық жіліктерге бөлу арқылы басқару. Мұндағы басты мақсат ел билеудің бұрынғы вассалдық хандық жүйесін өмірден аластату болды. Бұл не деген сөз? Қазақтардың қолындағы саяси биліктің тізгінін алып, бұрынғы хандық биліктегі жерлерді дуандарға ажыратып, бөлшектеуді көздеді. Сөйтіп, әр аймаққа әр түрлі саяси-әлеуметтік жағдай қалыптастыруға күш салып, олардың бір-бірімен тарихи-рухани байланысын барынша шектеп ұстауға тырысты. Мысалы, Кіші жүз қазақтарының саяси-әкімшілік орталығы Орынбор қаласы деп белгіленсе, орта жүздікі Омбыға қаратылды. Ал Орта Азияны түгелімен жаулап алған соң, оны бес облысқа бөлшектеп, ұлы жүз қазақтарының саяси-әкімшілік орталығын Ташкент қаласы деп бекітті. Осындай саяси-әлеуметтік ахуалдан-ақ Ресей билігінің қазақтарға деген көзқарасы қандай болғанын аңғару қиын емес. Үшінші кезең, 1867 -1817 жылдар аралығында қазақ даласын тұтас жаулап алып, қазақ жері мемлекет меншігі деп жарияланған соң, басқарудың аға сұлтандық жүйесін бұзып, қазақ жерін одан әрі бөлшектеп, енді оны болыстық билікке дейін төмендетілген басқару жүйесіне көшірді.
1867 жылы сәуір айында патшаның өкімімен Орынбор генерал-губернаторлығына бағынышты болып келген Түркістан облысын өз алдына жеке бөліп шығарып, өлкелік әкімшілік аймақ ретінде үшке жіліктеп (орталық, оң қанат және сол қанат) басқаруға шешім шығарды. Алғашында өлкенің орталығы Әулиеата қаласы болады деп шешкен еді, бірақ Шығыс Түркістандағы ұйғырлар мен дүнгендердің империалистік Қытайға қарсы дүрбелеңі шекарадан қашықтау жатқан Ташкент шаһарын таңдауға мәжбүр етті. Дәл осы жылы Ресей патшасы екі бірдей заңға «Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының Далалық облыстарды басқарудың уақытша Ережелері» (1867 жылы 11 тамызда) және «Түркістан генерал-губернаторлығын құру жөніндегі Ерекше комитеттің жобасын бекіту туралы» заңға (1867 жылы 23 тамыз) қол қойды. Әрине, мұнда ережені жасаушылар жаңа әкімшілік басқару жүйесін дайындау барысында жергілікті халықтың дәстүрлі басқару институттары тарапынан болатын қауіп-қатерді бір сәтке де естен шығармағаны анық. Осы мәселе жөнінде арнайы зерттеу жүргізген ғалым А.К.Гейнс: «… Үкімет күштеріне қарсы тұрмас үшін, ең алдымен қырғыз (қазақ) халқының сайланбалы билігін біртіндеп жою, қырғыз халқының өз билеушілері мен рулық құрылысқа негізделген өмір салтынан ажырату болатын», — деп, бұл уақытша ережелердің патша үкіметі тарапынан жүргізілген ел билеу жүйесіндегі әкімшілік өзгерістердің тек отаршылдық мүдде тұрғысынан қолға алынған шара екенін атап көрсеткен.
Патша үкіметінің «жаңа низам» реформаларын жүргізудегі негізгі мақсаты қазақтың рулық билік жүйесін талқандап, елдік тұтастығын жою және ол жүйені орталық үкіметтің қолына жинақтау еді, одан әрі қазақ жерін Ресейдің шекаралас аймақтарымен аражігін білдіртпей қосып жіберу болғанын тарихшылар соңғы кезде ғана сыналап, сипақтап зорға айта бастады.

Рухани құлдық әліпбиден басталады

Қазақ даласын отарлаудың үшінші кезеңінде елдегі саяси-әлеуметтік жағдай мейлінше асқынып, жер-жерде «жаңа низам» деп аталған ережелерді ендіруге қарсы толқындар өріс алды. Өйткені жаңа ереже бойынша бұрынғы сатылап, баспалдақтап ендіріп келе жатқан әкімшілік басқару саясатында шешуші мән ала бастаған жер отарлаумен бірге енді жергілікті тұрғындарды идеологиялық тұрғыдан меңгеру мақсаты жолға қойылған еді.
Отаршылдар өздері билеп-төстеп отырған түркі халықтарының болмысы мен өткендегі тарихи жолын, психологиясын, мінез-құлқын, салт-дәстүр ерекшелігін, әкімшілік билеу жүйесін, сенімін, яғни өздеріне қажетті ұрымтал тұстарын терең барлап, зерттей отырып, оларды рухани тұрғыдан меңгерудің стратегиялық негіздері мен тактикалық әдістерін, мақсаттарын белгілеп, соған байланысты саяси қадамдарын да анықтап отырды. Мысалы, Ресей өзіне қарасты халықтардың ішінде саны жағынан көп және прогрессивті даму үрдісіне бейім қазақтарды өз жағына тарту үшін ерекше белсенділікпен жандарын салды. Неге десеңіз, миссионер ғалымдардың зерттеуі бойынша, қазақ дүниетанымы әлі діни тұрғыдан көп өзгеріске түсе қоймаған, ішкі істері шариғат заңымен емес, ата-бабаларының ескі заңымен жүргізілетіндігімен ерекшеленетін. Осыған көзі жеткен Ресей өз мақсаттары үшін қазақтарды өзі тектес ұлыстардан, әсіресе, татарлар мен өзбектерден, басқа да исламдық қалпы берік халықтардан мейлінше тезірек оқшаулау керек деген шешімге келген. Өйткені бұл туыс халықтарды рухани тұрғыдан біріктіріп отырған ортақ нәрселер көп еді. Оның ең негізгілерінің бірі, әрине, бір емлеге негізделген араб жазу графикасы болатын. Міне, осы бір емлеге негізделген араб жазуының орнына орыс жазуының әріп таңбасын енгізсе, мәселе өзінен өзі оңайлана түсетінін отаршыл оқымыстылар жақсы түсінді. Түсінгендіктен де қазақ халқының рухани болмысын идеологиялық тұрғыдан меңгеру үшін, алдымен олардың жазуын орыс әліпбиіне көшіру керектігіне жете назар аудара бастады. Одан кейін бір-екі ұрпақ алмасса болды, туыс әрі көрші елдердің діни-мәдени әсерінен оқшауланған қазақтар тезірек орыстанады деп ойлады. Осылайша, қазақ жазуын орыс әліпбиіне көшіру мәселесі алысты көздеген империяның ең басты саяси-идеологиялық мақсаттарының бірі ретінде алға тартылды. Бұл алысты көздеген мәселемен осы мақсат үшін арнайы құрылған «Обрусительная палата» деген мекеме айналысса, саясатты жүзеге асыру «Святой синод» деп аталатын тағы бір миссионерлік мекемеге жүктелді. Ал оны ғылыми-практикалық тұрғыдан жолға қоюдың тізгіні орыстың миссионер ғалымдарының қолында болды. Ресей арнайы орындарының тапсырмалары бойынша іске кіріскен бұл миссионер-ғалымдар түркі халықтарының тарихы мен тілін, мәдениеті мен салт-дәстүрін терең зерттеп, олардың жазуын мейлінше қысқа мерзімде кирилшеге көшіру мәселесімен тыңғылықты айналысты. Жай айналысып қана қойған жоқ, жазу ауыстырудың тиімді жолдары мен мүмкіндіктерін анықтап, бағамдап, саралап көрсетті. Оның ішінде Н.И.Ильминский, Н.П.Остроумов, А.Е.Алекторов, Ф.Д.Соколов, В.В.Катаринский, А.И.Левшин, Е.А.Малов, В.Т.Трофимов, В.В.Радлов, А.Воскресеньскийлердің есімдерін ерекше атауға болар еді. Бұл ғалымдардың жергілікті халық арасындағы іс-әрекетін «қой терісін жамылған қасқырларға» теңесек, шындықтан алыс кетпейміз. Расында, олардың мүләйім бейнелерінің астарында «шаш ал десе бас алатын» аяусыз, қатыгез жыртқыштық жасырынып жатты. Осылайша отаршылдар жергілікті халықтардың бірлігі мен ынтымағын ыдыратып, өзіне кіріптар ету үшін оларды жіктерге, топтарға бөліп, бөлшектеу мәселелерін дереу қолға алған еді.

Орыстандыру
бұғауы алдымен қазақтарға түсті

Тыңғылықты зерттеулерден соң, Орта Азия халықтары ішінен орыстануға ең бейім жұрттың қазақтар екенін терең ұғынған отаршылдар өздерінің бүкіл саяси ақыл-кенін осы жұмысқа жұмылдырды. Осы идеямен қаруланған патша үкіметі Ағарту министрі граф Л.Толстойдың бастамасымен 1876 жылы Орынборда қазақтар арасында араб жазуын орыс графикасына көшіруге байланысты арнайы мәжіліс шақырып, ұсыныстар айтылды. Іле-шала бұл ұсыныс патшаның өзінен қолдау тауып, ақыр соңында араб әліпбиіндегі қазақ жазуын орыс графикасына ауыстыру туралы жарлыққа қолын қойып та жібереді. Граф Толстой қазақ ағартушысы Ы. Алтынсаринмен жеке кездесіп, қазақ жазуына орыс алфавитін ешбір өзгеріссіз қабылдау жөнінде нұсқау берген тұсы — осы кез. Бұл жөнінде ұлы ағартушы былай еске алады: «… 1876 жылы граф Толстой Орынбор қаласына келген кезде… ең алдымен талқыға салынған мәселе — қазақ арасына орысша хат таныту жолдары және бұл үшін қазақ тіліне орыс алфавитін қолдануға болатын-болмайтыны туралы мәселе қойған еді. Бұл мәслихаттарға Орынбор өлкесінің бұрынғы генерал-губернаторы генерал-адъютант Крижиновский, Орынбор оқу округінің папечителі Лавровский, Қазандағы оқушылар семинариясының директоры Ильминский және Торғай, Орал облыстарының губернаторлары қатысты, олардың бәрі де орыс алфавитін қазақ тіліне қолдануға әбден болады деген қорытындыға келген еді» (Ы. Алтынсарин. Таза бұлақ. Алматы, 1988 ж., 133-б). Көріп отырғанымыздай, қазақ ағартушы ғалымы осы қалдырған естелігі арқылы отаршылардың түпкі мақсатын, қазақтар қолданысындағы араб жазуын орыс жазу үлгісіне көшіру туралы ойдың әуел бастан тыңғылықты ойластырған мақсатты стратегиялық жоспар екенін толық ашып беріп отыр. Яғни патшаның өзі қолын қойып, жарлық берген соң-ақ оның қазақ даласындағы қолшоқпарлары — шенеуніктер мен миссионерлер бұл мәселені жүзеге асыруға нақтылы кіріскені айқын.
Орынборда өткен осы мәжілісте Н.И.Ильминский жасаған орыс графикасындағы қазақ жазуы мен В.Радлов қолданған орыс алфавитінің нұсқалары да талқыға түскен болатын. Нақтылық үшін айтатын болсақ, Ильминский бұл әліпбиді аталған мәжілістен он төрт жыл бұрын 1862 жылы Орынбор шекаралық комиссиясының бастығы профессор В.В.Григорьевтің тапсырмасы бойынша жасаған болса, Радлов 1870 жылы жарық көрген «Образцы народный литературы тюркских племен южной Сибири и Джунгарии» атты еңбегін жазу барысында, ондағы түрік тіліндегі әдеби материалдарды осы тілдің фонетикалық табиғатына орайластырып өзі қолданған орыс транскрипциясы нұсқасындағы таңбаларды пайдаланған еді. Сөйтіп, ол орыс тілінде кездеспейтін түркі тіліндегі дыбыстарды өз бетінше таңбалап, қосымша әріптер қолданған. Міне, мәжілісте осы екі түрлі жобадағы қазақ жазуы үшін орыс әліпбиінің қай нұсқасын пайдалану тиімді деген мәселе талқыланды. Ұзаққа созылған пікірталастан соң Петербург университетінің отаршыл пиғылдағы кертартпа оқымыстыларының күш салуымен Ильминский нұсқасы қабылданады. Мұндағы олардың басты ұстанымы мынада болды: түркі халықтары өз тілдерінің фонетикалық айтылым табиғатына үйлеспесе де, араб графикасын өзгеріссіз сол қалпында пайдаланып жүр, бұдан олардың тіліне ешқандай қиындық туып отырған жоқ, олай болса орыс жазуын да олар өзгеріссіз, ешқандай қосымша таңбаларсыз сол күйінде алуы керек, одан пайдаға шықпаса, зиян шекпейді деген қорытындыға келген. Ғалым Қ.Күдеринованың зерттеуінше, орыс графикасы негізінде ең алғашқы қазақ жазуы нұсқасын жасаған Н.И.Ильминский орыс әліпбиінде қазақ тілінің дыбыстық құрамына тән емес дыбыстарды алмаған екен. Ол жөнінде жоба авторының өзі былай депті: «Кроме приспособления русских букв к татарским звукам, мне пришлос постопенно изменять и установливать орфографию. В первом издании букваря я писал су — вода, аулъ — деревня, аю — медведь. Тепер мы пишем сыу, ауыл, айыу». (Күдеринова Қ. Қазақ жазуының теориялық негіздері. — Алматы, 2010 ж., 115 б.). Ильминскийдің бұл пікіріне кезінде ғалым В.В.Григорьев үзілді-кесілді қарсы шығып, өзінің «О передаче звуковь киргизского языка буквами русской азбуки» деп аталатын мақаласында орыс әліпбиіндегі таңбалар қазақ жазу үлгісінде өзгермеуі тиіс деп көрсетті. Бір ескеретін нәрсе, бұл әліпби русскоцентрист ғалым тарапынан сынға ұшырағанымен, қазақ тілі дыбыстарын таңбалаудың алғашқы әрекеті екендігімен тарихта қалады. Ендеше, бүгінде тіліміздің сөйлеу жүйесін бұзып тұрған орыс әріптерін әсіремиссионер Ильминскийдің қолданбауы қазақ дыбыстарының орыс дыбыстарынан мүлде бөлек екенін аңғартады. Орыс графикасы негізінде жасалған Ильминский нұсқасындағы қазақ әліпбиінің бір артықшылығы басы артық орыс әріптерін қазақ жазуына енгізбегендігінде жатса керек деп ойлаймыз. Өйткені әліпби өзгерген сайын орфографиялық нормалар да өзгеріске түседі, ал орфоэпиялық нормалар өзгеріске түсе бермейді. Алайда дыбысқа емес, әріп-таңбаға сүйене сөйлеу етек алған кезеңде тілдің ең басты өзегі болып табылатын орфоэпиялық нормаларға да қауіп төнетінін бүгінгі күннің өзгерісі көрсетіп отыр.
Осы басқосуда орыс оқымыстылары қазақтардың сөйлеу тіліндегі өз ерекшелігі бар тоғыз әріпке (ә, ө, қ, ғ, ң, ы, і, ұ, ү) сай таңба белгілеп берудің орнына, оны артық санап, бұл әріптерден саналы түрде бас тартуға шақырған еді. Сондағы көздеген мақсаты не? Қазақтар тарихтан тыс тұрған халық ретінде түбі бір шоқындырылып, орыстандырылады, сондықтан орыс сөзін орыстар қалай сөйлеп жазса, қазақтар да солай сөйлеп жазуға дағдылана берсін, бұл түптің түбінде жүзеге асатын мәселе болғандықтан, соған үйренгені істі жеңілдетеді деген талап тұрғысынан келген еді. Бұдан қазақ тілінің фонетикалық табиғаты мен ерекшелігіне сай пайда болған ұлттық төл дыбыстарды жоққа шығарып, олардың жазылым таңбаларын оқып-білуді барынша қиындатып, қазақ тілінің сырттан сөз қабылдаудағы табиғи заңдылығын орыс тілінің сөйлеу қалпына салуды орыс миссионерлері әуел бастан әбден ойластырып жасаған саяси-идеологиялық шешім екеніне көз жеткіземіз. Ұзақ жылдарға арналған бұл идеяның арадан жүз жыл өткен соң да өз маңызын жоймағандығы 1950 жылдары ұлт тілдерінің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты жаңа заңдар мен ережелер тұжырымдарында шын мәнінде айқындала түскен еді. Нәтижесінде қазақ тіліне тән емес жаңа әріптер еніп, «орыс тіліндегі сөздер мен атаулар орыс тілінде қалай оқылып-жазылса, қазақ тілінде де солай оқылып-жазылуы керек» деген қағидаттарының қабылданып, шын мәніндегі Ресей отаршылдығының түпкі мақсатын айқындап берген болатын.

Бас
миссионер Ильминскийдің зұлымдығы мен залымдығы

Ойда болатын нәрсе, Ресейдің идеология майданындағы ең сенімді де белсенді тобы — миссионерлердің бар амал-айласы мен күш-қуаты татар халқын шоқындыруға жұмсағаны белгілі. Бұл мәселені түпкілікті жүзеге асыруды патша үкіметі миссионер Ильминскийге жүктегені де көпке аян. Осы мақсат тұрғысынан үкімет Қазан қаласында арнайы «духовная» академиясын ашып, онда ислам қағидаларына қарсы «противмусульманская кафедрасы» жұмыс істеді. Бұл кафедраны ашуда көп күш-жігер жұмсаған және оның тұңғыш меңгерушісі қызметін атқарған кісі осы Ильминский болғанын біреу білсе, біреу білмейді. Отаршыл-зорлықшыл үкіметтің ресми өкілі ретінде ол осынау идеологиялық күрес үстінде біраз шыңдалып, тәжірибе жинақтады, сөйтіп, өзі жинақтаған тәжірибе негізінде педагогиканың миссионерлік жүйесін алғаш болып татарларға ендірді. Айтпақшы, оған дейін-ақ 1802 жылы қарулы күштің дүмімен шоқындырылған он мыңдаған татарлар православия дінінен бас тартып, өз дініне қайта бастағанда, 1806 жылы «Святой синод» татарларды қайта шоқындыруға бұйрық бергенін кәрі тарих ұмыта қойған жоқ. Ал дағыстандықтарды шоқындыруға шетелдік миссионерлер келіп араласқан. Осынау шетелдік миссионерлердің тәжірибесін оқып-үйреніп, білімі мен тәжірибесін жетілдіру үшін патша үкіметі әбден сыннан өткен Ильминскийді бірнеше жылға сол жаққа жіберген. Оның өзіндік себебі де бар еді. Өйткені бұл кезде отарлаушы биліктің бұратана халықты шоқындыру мен орыстандыру саясатының әрекет өрісі көлемі жағынан кеңейіп, бүкіл Сібір ормандары, Қапқаз жоталары мен Еділ бойы жағалауын тұтас қамтып жатқан болатын. Ендігі әрекет өрісінің ауқымында Қазақ даласы, сонан соң Орта Азия халықтары тұрды. Айтпақшы, татарлар үшін орыс графикасы негізіндегі алғашқы әліпби нұсқасы да осы Ильминскийдің атымен байланысты. Бұл кезең кертартпа ғалымның миссионерлік қызметінің қатты өрістеген тұсына дәл келеді. Әрі бұл уақыт татарларды шоқындыру, одан әрі орыстандыру саясаты кең көлемде қызу қолға алынған қарбалас кезең болатын. Ал 1858 жылдан бастап Орынбор шекаралық комиссиясына қызметке ауысқан ол миссионерлік ісін енді астыртын түрде қазақ арасында жүргізуге қызу кіріседі.
Қазақ арасында оның ең алғашқы қолға алған мәселесінің бірі татарларға қойған талап тұрғысынан келіп, қазақ тіліндегі кітаптарды орыс транскрипциясы нұсқасында шығаруды алдына мақсат етіп қойды. Міне, Ы.Алтынсарин еңбектерінің, әсіресе, оқу құралдарының бәрі орыс әліпбиі негізінде жарық көру себебі осы қатаң талаптың ырқына байланысты жүзеге асқан құбылыс болса керек деп ойлаймыз.
Осы орайда тағы бір ой. Қазақтарды шоқындыру, одан әрі орыстандыру идеясын жүзеге асыру жолында метрополия бұл қызметтің өз ішінде тұншықтырып, шиін шығармай атқаратын кісіні қазақтардың өз ішінен де іздестіргені айдан анық. Өйткені империялық түпкі мақсатты қазақтардың өз қолымен жүзеге асыру әрі жеңіл, әрі сенімді болатыны түсінікті ғой. Сөйтіп, қазақ арасында беделді әрі мұсылманша да, орысша да білімі бар сауатты Ы.Алтынсаринді осы айлалы іске пайдалануды көздеген. Яғни мұнда орыс әліпбиі негізіндегі қазақ жазуын жасаушы қазақ Алтынсарин еді деп көрсетіп, халыққа оның прогрессивті жағын насихаттап, көпшілікті осы идеяға сендіруді мақсат тұтқан (Қазан архиві, 968-қор, 1-тізім, 16-іс, 1-2 б.б.). Осылайша алысты көздеген арамза Ильминскийдің талап етуімен және Ағарту ісі министрі граф Л.Толстойдың тікелей тапсыруымен Ы.Алтынсарин қазақ балаларына арнап жазған кітаптарын ресми биліктің қатаң бақылауымен орыс әліпбиі негізінде жазуға мәжбүр болған сияқты.
Патша үкіметі Ыбырай Алтынсариннен басқа осы миссионерлік іс-шараға орыс армиясының офицері Шоқан Уәлихановты да, қазақтың бас ақыны Абай Құнанбаевты да тартып, өз мүдделері үшін пайдалануға күш салғаны белгілі. Оның немен аяқталғаны да баршаға мәлім. Өз кезегімізде біз де осы бір ұлт алыптары туралы сөз еткенде, олар Ресей империясының бірде жасырын, бірде ашық түрде жүргізген миссионерлік саясатын әрқайсысы әрқилы тұрғыдан танып білгендігін айтып өтуге тиіспіз. Мысалы, кейбір ғалымдардың пікірінше, еуропаша білім алған Шоқан бұл саясатқа үзілді-кесілді қарсылық білдіріп, сын көзбен сескеніп қараса, Ыбырай сол саясатты жүргізіп отырған миссионерлердің идеологтарымен тікелей қоян-қолтық араласып, оларды өзінің ағартушылық жолына дипломатиялық әдіс-айла тұрғысынан келіп, ретіне қарай пайдаланып отырған. Ал Абай бұл мәселені іштей сезінгенімен, оның қаншалықты қауіпті, залалды екенін, түп-төркінін дөп басып тани бермеген деседі.
Болат Шарахымбай
(Жалғасы бар)

(5)

Жамбыл облысында Кенесары ханға арналып өткен конференцияға қатысушылар осындай игі тілек жолдады.

Өткен жұмада Таразда қазақтың соңғы ханы Кенесары бабамызға арналған республикалық конференция болып, оның шейіт болған сарбаздарын еске алып, рухтарына арнап құран бағышталды, ас берілді. Асқа республикамыздың түкпір-түкпірінен ұрпақтары келіп қатысты. Бұл сіздің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақалаңызды жамбылдықтардың, олардың ішінен ерекшелеп айтайық, ардагерлер қауымының іс жүзінде қолдағандарының айқын белгісі. Халық сіздің бастамаңызбен Астана қаласының көрнекті жерінде Кенесары ханның ескерткіші сомдалғанын жақсы біледі. Соңғы ханымыздың атында көше де бар.
Конференцияда сөйлеген баяндамашылар да, шешендер де сіздің халқымызды рухани жаңғыруға шақырған бастамаңызды қолдап, сөздеріне үнемі тиек етіп отырды. Шындығында, бұл бастамаңыз халқымызды дүр сілкіндіріп, әрбір қазақтың жанын тербеп, рухын оятты десе де болады. Қазір «Рухани жаңғыру» тақырыбы аясында көптеген келелі істер тындырылып, жүзеге асып жатыр. Міне, біз бүгін сөз етіп отырған конференция мен беріліп отырған ас та соның бір айғағы.
Рухани жаңғыру тілімізден, дінімізден және тарихымыздан басталу қажеттігі сіздің мақалаңызда тамаша жазылған. Тілді білмесең, сен нағыз қазақ емессің. Дініңді жүрегіңе ұялатпасаң, онда иманнан, адамгершіліктен қашықтайсың. Ал тарихты, салт-дәстүрлеріңді білмегенің — бүгінгі күн талабынан құр қалғаның. Яғни надан мәңгүртсің. Тарихымыздың қойнауында осыншама ұлан-ғайыр жерді қылыштың жүзімен, білектің күшімен, найзаның ұшымен жаудан қорғаған бабаларымыздың ғаламат ерліктері жатыр. Ұрпағымыз сол ғажайып ерлік, батырлық өнегеден рухани жағынан сусындап, жүрегіне, көкірек сарайына орнықтырса ғана нағыз отаншыл ұландарға айналады.
Тәуелсіздігіміз үшін ата-бабаларымыз 372 рет ұлт-азаттық көтерілістерге шығыпты. 372 рет! Қаншама жан қаза тапты, қаншама қан төгілді. Солардың ішінде бірі де бірегейі Кенесары бастаған ұлт-азаттық күрес 1837 жылы басталып, он жылға созылды. Қырғыздың сатқын бай-манаптары Орыс империясына жағымпазданып, қапияда Кенесары ханмен бірге оның 150-ден аса қолбасшылары мен сарбаздарын қырып салған. Міне, сол қырғыннан соң Кенесарының басын қырғыздар орыстарға сыйға тартқан.

Қадірлі Нұрсұлтан аға!

Бұл қанды тарихты сіз бізден гөрі жақсы білесіз. Ал біздің білетініміз сол кезде де, одан кейін де Кенесарыдан Ресей империясы қатты қорыққан. Әлі де қорқады. Әйтпесе баяғы қурап қалған бабамыздың басын неге қайтармайды? Ханның басы қазір қараңғы қапаста жатыр. Оны көргендер бар. Батыр бабаларымыздың бірі Кейкінің басы елге оралды. Оның бәрі сіздің тікелей қамқорлығыңызбен жүзеге асқанын, халқымыздың сізге деген алғысы шексіз екенін жақсы білеміз. Тараз қаласында Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілістің 180 жылдығына және ханның туғанына 215 жылдығына арналған конференция мен асқа қатысушылар да, миллиондаған бауырларыңыздың зор өтініші бар. Ол — Кенесары баба басының елге оралуы. Оған тек сіз ғана көмектесе аласыз. «Аруақ риза болмай, тірі байымайды» дегендей, бұл игі іс жүзеге асса, о дүниеде жатқан бабамыз да, халқыңыз да, риза болар еді деп ойлаймыз.

Қадірлі Нұрсұлтан аға!

Өзіңіздің «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты мақалаңыз халқымызды бір серпілтіп тастады. Мәскеу Ноқрабеков ағамыз бастаған бір топ ардагерлердің ұйымдастыруымен өткен Тараздағы конференция соның бір айғағы. Бұл бағдарлама-мақалаңыз еліміздің одан сайын ынтымақ-бірлігін арттырды. Бірақ мұндай шараларға жастарды көбірек қатыстырып отырса, нұр үстіне нұр болар еді. Өзіңізге тағы бір өтінішіміз орыстардың «Суворов», «Кутузов» сияқты халық батырларын әспеттейтін ордендері бар. Біз де «Кенесары хан», «Қабанбай», «Қарасай» деген атаумен орден-медальдар шығарсақ, халқымыз одан сайын рухтана түсер деп ойлаймыз.
Сізге бір Алладан зор денсаулық, күш-қуат, ұзақ ғұмыр тілейміз. Халқымыздың береке-ырыздығы молайып, ынтымақ-бірлігі артсын!

(9)

Жалғасы. Басы өткен санда

Орта Азия халықтары арасынан орыстануға ең жақын жұрт қазақтар екенін терең ұғынған отаршылдар өлкеде ашылған орыс-түзем мектептеріне ең алдымен қазақ балаларын тартуға ерекше күш салды. Сондай-ақ, мектептердегі оқу-тәрбие процесі қазақ тілінде жүргізілгеніне қарамастан, оқытуды міндетті түрде орыс жазуы таңбаларымен жүзеге асыруды қолға алды. Мысалы, Түркістан өлкесінің алғашқы генерал-губернаторы К. фон Кауфманның (1867-1882 ж.ж.) пәрменімен Ташкентте 1879 жылы ашылған мұғалімдер семинариясына орыс балаларымен қатар жергілікті халықтың арасынан тек қазақ балалары қабылданып отырған екен. Осы семинарияда сабақ беретін қазақ тілінің мұғалімі Я.Лютш орыс транскрипциясына негізделген қазақ тілінің алғашқы хрестоматиясын жасағандығын айта кетсек артық емес. Әрине, аталған оқу орнында қазақ тілі пәні осы хрестоматия бойынша оқытылғаны өзінен өзі түсінікті болса керек. Орыс графикасына негізделген қазақ жазуын жолға қою мәселесі мемлекеттік саясат деңгейінде қолға алынуы себепті, Ташкент генерал-губернаторы 1880 жылы 8 қараша күні Халық Ағарту министріне «қазақтарды ислам дінін терең қабылдаған көрші халықтардан бөлек ұстай отырып, орыс жазуы негізінде оқытылатын мектеп арқылы ассимилияциялау міндетін алға қойғандығы» мазмұнында арнайы хат жазып, көмек беру мәселесін қарастыруды сұрайды. Оның осы тілегі көп ұзамай патша тарапынан қолдау тауып, 1881 жылы 28 қаңтарда заңмен бекітіп берген.
Осы тұста қазақтар үшін орыс графикасындағы жазу үлгісінің алғашқы нұсқасын 1862 жылы Ильминский ұсынғандығын тағы бір еске салып өтудің реті келіп тұр. Ең ғажабы, бұл әліпбидің мәңгілік емес екенін миссионер-ғалым сол кезде-ақ жете сезінгені қайран қалдырады. «Түркі халықтары дербестікке қол жеткізген күні олар бұл графикадан бас тартатын болады» деп ол күндердің күнінде орыс жазуының қажет болмай қалатынын көрегендікпен болжап кетіпті. Содан бергі уақытта орыс әліпбиіне негізделген қазақ жазуы түрлі саяси кезеңдерден өтіп, әрқилы реформаларды бастан кешірді.

Қазақ тіліне төнген қара бұлтты серпіген Ахаң

1891 жылы наурыз айында патша үкіметі қазақ жері мемлекеттің меншігі деп жариялады. Енді қазақтардан тартып алынған жерлерге келімсектерді орналастыру саясаты мемлекеттік сипат алып, осы мақсатта арнайы «Переселенческая контора» деп аталатын мекемелер дүниеге келді. Қазақ даласының ең шұрайлы жерлерінде орыс-украин елді мекендері жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптай бастады. Осы жағдайға байланысты Орталық үкімет қазақтарды тек экономикалық тұрғыдан ғана емес, идеологиялық тұрғыдан да терең және басыбайлы меңгеру керектігін жете түсініп, оны меңгерудің жолдары мен технологиясын одан әрі жетілдіріп, күшейте түсті. Алдымен Ресей мемлекеті жоғарғы лауазым иелерінің қолдауымен Шығыс халықтарын оқыту жөніндегі арнайы Кеңес құрылып, оның алғашқы отырысы 1905 жылы 10 мамыр мен 3 маусым аралығында Ресей астанасында өтті. Шенеуніктер мен кілең русскоцентрист оқымыстылар бас қосқан осы мәжілісте орыс емес халықтардың оқу жүйесін орыстандыру принципін алғаш рет ашық түрде күн тәртібіне қойды. Кеңес жұмысына Ресей императоры ІІ Николайдан бастап, Сыртқы істер, Ішкі істер, Ағарту ісі министрлері, белгілі миссионер ғалымдар, Шығыс өлкелерін басқаратын генерал-губернаторлар мен осы іске қатысы бар шенділердің барлығы дерлік қатысты. Кеңестің қорытындысы бойынша татарлардан басқа түркі халықтарының бәрі мектепте алғашқы екі жылын өз ана тілінде, басқасы түгел орыс тілінде оқытылып, оқулықтар орыс әліпбиінде болуы шарт деген шешімге келеді. Орыс билігі жаулап алынған жердегі орыс емес халықтардың оқу-тәрбие жүйесін орыстандыру мәселесін осылайша беттері бүлк етпестен алғаш рет күн тәртібіне ашықтан-ашық қойды. Арадан бір жыл өтер-өтпесте, яғни 1906 жылы 31 наурыз күні патшаның жеке бастамасымен арнайы Кеңес тағы да Санкт-Петерборда бас қосты. Басынан бақайшағына дейін великорос идеясымен уланған жоғары шенділер бұл отырыста алғашқыдан да әріге кетеді. Мұндағы күн тәртібінде қаралған негізгі мәселе біртіндеп саяси санасы оянып келе жатқан түркі халықтарын қайтсек ауыздықтап, байлап-матап отырамыз; дербестікке ұмтылған екпінін не істесек бәсеңдетеміз; оның қандай амал-жолдары бар деген тақырыпта өрбіді. Нәтижесінде, түркі халықтарын орыс жазуына көшіру және оны кешеуілдетпеу туралы шешімге тоқтайды. Алайда Ресей ішінде басталған әртүрлі революциялық толқындар мен сыртқы саясаттағы келеңсіздіктерге байланысты бұл мәселені одан әрі ушықтырмай, уақытша тоқтата тұруға тура келген. Сыртқы және ішкі саяси жағдайдың күрт қиындап кеткеніне қарамастан, империя өзінің отаршылдық пиғылынан бәрібір бас тартпайды.
Бұратана халықтардың бойын біртіндеп кириллицаға үйрете беру үшін орыс әліпбиін ресми құжаттар мен мектеп оқулықтарында қолдануды жалғастыра беру керек деген қорытындыға келді. Қол астына қараған ұлттарды, оның ішінде қазақтарды да идеологиялық тұрғыдан игеру үшін барлық саяси-рухани майданда арпалысқан күрес жүріп жатты. Бұл күрес сырт көзге бадырайып көрінбегенімен, көзі ашық, зиялы қауым өкілдері оның зардабының ауыр болатынын жан-дүниесімен терең сезінді. Сезініп қана қойған жоқ, бірде ашық, бірде жасырын түрдегі наразылықтарын да күшейтті. Өйткені жазуды өзгерту сананы жаулаудың басы екендігін олар жақсы білді. Түркілердің көзі ашық зиялылары сол үшін күрес тәсілдерін де жетілдіріп, жанталаса қарсыласып бақты. Бұл орайда татар елінің ұлы реформатор ғалымы, қоғам қайраткері Исмайыл Гаспыралының еңбегін ерекше бөліп айтқан жөн. Гаспыралы — орыстың ұрда-жық миссионер ғалымы Ильминскийдің кертартпа әрекеттеріне табанды түрде қарсы тұрып, бітіспес майдан салған ғалым. Оның түркі халықтары алдындағы айрықша еңбегі — араб графикасына негізделген бүкіл түркіге ортақ жазу үлгісін жасағанын айтуға болады. 1883 жылы жасалған бұл жазу «төте жазу» деген атпен әйгілі. Ол бүкіл түркілерге арнап өзі шығарған «Тәржіман» газетін осы төте жазу үлгісімен жариялап тұрған. Оны кезінде Абай арнайы алдырып оқып тұрыпты. Ғалымдардың пікірінше, Гаспыралы осы газет арқылы бүкіл түркілердің басын біріктіру, саяси әлеуметін бірізділендіру түсіндірмесін жүргізіп отырған екен. Оның жәдитше, яғни жаңаша бағыттағы көзқарасын кейін қазақ әліпбиінің реформаторы Ахмет Байтұрсынұлы жалғастырғаны мәлім. «… Қазақты орысқа аударамыз деген пікір бәрін бүлдіріп отырған. Сол школдар арқылы тілін жоғалтып, орыс тіліне түсіреміз дейді, қазақ тұтынып отырған араб әрпін тастатып, орыс әрпін алдырамыз дейді. Сол үшін балалар ана тілімен оқымай, орыс тілімен оқысын, ана тілімен оқыса да орыс әрпімен оқысын дейді… Үкіметке керегі — мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу, ал халыққа керегі өз діні, тілі, жазуы сақталуы», — деп жазады ол 1914 жылы «Қазақ» газетінде жарық көрген «Бастауыш мектеп» атты мақаласында. Көріп отырғанымыздай, қазақ тіліне төніп келе жатқан қатерлі қара бұлтты Ақаң сол кездің өзінде-ақ жан-дүниесімен сезіп, оны бозторғайдай шырылдап қорғайды. Сөйтіп, 1912 жылы қазақ тілінің үндестік заңын негізге ала отырып, араб әліпбиі негізіндегі қазақ жазуын жасап, кирилшілдерге лайықты жауабын берген де болатын. Оны орыстың белгілі түркітанушы ғалымдары Е.Д.Поливанов, А.Ф.Яковлов, Л.И.Жирковтар ерекше жоғары бағалаған да еді. Сондықтан да латын әліпбиіне, одан әрі орыс жазуына ауыстыру саясаты күш алмай тұрған уақытта, олар түркі халықтарының Байтұрсынұлы әліпбиіне қала тұруын жөн көрген, қолдау көрсетіп, көтермелеген. Өйткені, шын мәнінде, қазақ ағартушысының жасаған араб жазуындағы әліпбиі бүкіл түркі жұрты үшін қай тұрғыдан алсақ өте қолайлы да тиімді болатын.

Қызыл большевиктердің ХХ ғасырдағы ауыр қылмысы

Ресей отаршылдығының кеңестік дәуірі: Соңғы үш ғасырда системалардың алмасуына да, әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік төңкерістердің жүзеге асқанына да, сондай-ақ саяси-идеялық көзқарастар мен елдегі қоғамдық-әлеуметтік өлшемдердің түпкілікті өзгеріске түскеніне де қарамастан, Ресей империясында бір ғана жағдай өзгеріссіз қалып отырды. Ол — өзі жаулап алған кіші халықтарға деген Кремльдің отаршылдық пиғылы мен репрессиялық іс-әрекеті. Басқаша айтқанда, Ресей бодандығында ғұмыр кешкен ұлттар мен ұлыстардың төлтумалық қасиетін жойып, оларды рухани құлдықта ұстап отыру, сөйтіп бірте-бірте ассимилияцияға түсіріп орыстандыру қай кезде де метрополияның ең басты саяси-идеологиялық мақсаты болып отырған. Бұл мақсатты жүзеге асырудың тетіктері билік басына қызыл большевиктер келген соң тіпті күшейе түсті. Ғалымдардың соңғы зерттеулеріне сүйеніп айтатын болсақ, адамзат баласының тарихындағы ең үлкен және ең ауыр қылмыс ХХ ғасырда өмір сүрген КСРО аталатын империя аясында жүзеге асты деп тұжырым жасасақ,шындықтан көп ауытқымаймыз. Нәтижесінде жүздеген ұлттар мен ұлыстар (шамамен 200-ден астам) жер бетінен мүлдем жойылып, көпшілігі орысқа, біразы басқа халықтарға сіңіп кетті. Бұл нені білдіреді? Ғасырлар бойы қалыптасқан жүзге тарта ұлттық төлтума мәдениет мәңгілікке жоғалып, жер бетінің мәдени-рухани болмысы соншама жүдеу тартты дегенді білдіреді. Осынау орны толмас қайғы-қасіреттің орнында миллиондаған тобыр мен дүбәра қалды дегенді білдіреді. Мұндай ауқымдағы ауыр трагедияны адамзат баласы бұрын-соңды бастан кешірген емес.
Осынау отаршылдықтың тақсіретін тартқан жүздеген ұлттар мен ұлыстар сияқты қазақтар да ең ауыр кезеңді осы қызыл колонизаторлар билік құрған социализм системесы тұсында өткерді. Идеологиялық қыспақпен миллиондаған қазақты қырып салған геноциттік саясат пен жойқын рухани басқыншылықты да осы кеңістік кезеңде бастан кешті. Оның адам айтқысыз моральдық-психологиялық ауыр зардабын қазақ халқы әлі күнге дейін тартып келеді.
Бір сөзбен КСРО империясының түркі халықтарына (оның ішінде қазаққа да) жасаған қиянатын кезең-кезеңмен айтып шығу бұл бір мақалада мүмкін емес және ол біздің мақсатымызға жатпайды. Бүгінгі мақаламызға арқау болып отырған тақырып — қазақ жазуын кириллицаға көшіру саясатының қалай жүзеге асқандығы жайлы мәселе.
1917 жылғы Қазан революциясы, шын мәнінде, орыс самодержавиесіне ауыр соққы болып тиді. Әсіресе, ұсақ ұлттарды шоқындыру, орыстандыру мақсатында ұлан-ғайыр іс тындырып келген мемлекеттік миссионерлік саясаттың күлі көкке ұшты. Түркі халықтары басқа да өзі сияқты бодан ұлттармен бірге тілі мен дінінен, төлтума мәдениеті мен жазу-сызуынан айырылып, жұтылып кетуден аман қалды.
Алайда Кеңес үкіметінің бұл саябырсуы, кіші халықтарды қолтығының астына алып, қамқорси қалуы уақытша ғана шегініс еді. Оның үстіне билікке келген қызыл большевиктер оған дейінгі тарихта бұрын-соңды болып көрмеген ұлттардың теңдігі мен өзін-өзі билеу құқығын жариялап, марксизм идеясымен қаруланған төңкерісшілер еңбекші бұқараның мүддесін биік көтеріп, патша заманынан қалған сарқыншақтармен, ескінің қалдықтарымен тынбай күрес жүргізді. Мұндай ура-ұрандар бұрынғы империядан мұраға қалған жүздеген ұлттар мен ұлыстарды революция мақсаттарын жүзеге асыруға жұмылдыру үшін қажет болды. Мысалы, 1917 жылғы 2 қарашада РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі қабылдаған «Ресей халықтары құқықтарының декларациясында» халықтардың теңдігі мен егемендігі, тіпті дербес мемлекет құруға дейін ерік беретін халықтардың өзін-өзі билеу құқығы, ұлттық-діни артықшылықтар мен шектеулердің қандайын болса да жою, ұлттық азшылықтар мен этнографиялық топтардың еркін дамуы тәрізді ұлттық саясаттың негізгі принциптерінің көрініс табуы расында да көңілге сенім ұялатты. Ал 1920 жылғы Қырғыз (Қазақ) АССР еңбек-шілері құқықтарының декларациясында «әр ұлт барлық мемлекеттік мекемелерде және мектепте өз ана тілін пайдалануға бірдей дәрежеде құқылы» деп жариялады. Міне, жаңа үкімет тарапынан қабылданған осындай қаулы-қарарлар оның өзге ұлттар арасында сенімге ие болуына негіз қалап берді. Негіз қалап берді демекші, 1921 жылғы Қазақ АССР Халық Комиссарлары Кеңесі қабылдаған «Республиканың мемлекеттік мекемелерінде қазақ тілі мен орыс тілдерін қолдану туралы» декреті мен 1923 жылғы Қазақ АССР Орталық Атқару Комитеті қабылдаған «Қазақ тілінде іс жүргізуді енгізу туралы» декреті жөнінде де осыны айтуға болар еді.
Шын мәнінде, жаңа үкіметтің мұндай қамқорсуының бәрі «уақытша шегініс» екенін одан кейінгі заман дөңгелегі анық көрсетіп берді. Белгілі ғалым Бақытжан Хасанұлын тыңдап көрейік: «Кеңестер Одағы халықтарының тілі 20-жылдары қоғамдық қызметін дамытып, қолдану өрісін кеңейтті. Алайда 30-жылдардың екінші жартысынан бастап, әсіресе, 1938 жылғы 13 наурыздағы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі мен БК(б) П Орталық Комитетінің «Ұлттық республика мен облыс мектептерінде орыс тілін міндетті оқыту туралы» қаулысынан кейін ұлт тілдерінің тағдырына селқос қарау іс жүзінде берік орын алып, олардың дамуын тежеу механизмі қалыптасты…» (Б.Хасанұлы. Ана тілі — ата мұра (Қазақ тілінің жер жүзі жүйе-сіндегі алатын орны). — А., 1992. 54-б.).
Осылайша сөз жүзінде барлық қоғамдық және саяси құрылымдағы ұлт тілдерінің теңқұқылығы сақталады дегенмен, іс жүзінде мұндай теңқұқылық жағдай сақталмады, ол жай жалаң ұран ғана болып шықты. Анығында социалистік режим қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқығын жоққа шығарып, ана тілін қолдануға қолдан келгенше шектеу қою ісімен айналысты. Сөйтіп, қазақ ұлты өз тағдырына қатысты ешбір мәселені өз еркі бойынша шеше алмайтын дәрежеге жетті десе болады. Нәтижесі не болды? Қазақ тілі біртіндеп қолданыстан шыға бастады, ұлттың гендік қоры барған сайын нашарлай түсті, ақырында қазақтың ұлт ретінде жойылу қаупі туындады. Қысқасы, 1917 жылғы Қазан төңкерісімен жарияланған ұлттардың өзін-өзі билеу құқығы ақыры жүзеге аспай қалды.

Кеңес өкіметі латын әліпбиін неге қабылдады?

Билік басына мығым орныққан большевиктер үкіметі шын мәнінде ұсақ ұлттарды орыстандыруды бір сәтке де естен шығармағанын және оны тезірек жүзеге асырудың шешуші буыны саналатын әліпби ауыстыру идеясын алғашқы мәселенің бірі ретінде қолға алғанын Ресей ғалымдарының өзі мойындап отыр. Осы тұста түркі халықтарының жазуын бірден орыс каллиграфиясына көшіру туралы үндер де көтерілмей қалған жоқ. Алайда большевиктер патша үкіметі сияқты күшке салса, орыс емес халықтардың арасында кері реакция тудыруы мүмкіндігінен мейілінше қатты сақтанды. Бұл залалды реформаға қарсы тұрар зиялылар табынан сескенді, оларды тұтас сыпырып тастаған соң ғана бұл мәселеге қайта оралуды көздеді. Уақыт өте келе мұның шындық екеніне көз жеткіздік емес пе?! Сөйтіп, бірден күшке салмай, тізені терең батырмай, алдымен ғалымдардың пікірімен есептескенді жөн көрді. Осы ретте еске салып өтетіні, Ресей оқу-ағарту халық комиссары А.Луначарскийдің айтуынша, Кеңес үкіметі тұсында әліпби ауыстыру мәселесін алғаш рет 1919 жылы бүкілдүние жүзі пролетариятының көсемі В.И.Лениннің өзі күн тәртібіне қойған екен. Тіпті, орыс жазу үлгісін латын әліпбиіне көшіруге бекініп, шешім де шығарып қойыпты. Алайда орыс жазу үлгісін латын графикасымен ауыстыру туралы мемлекеттік комиссияның шешімі Лениннен кейін билікке келіп, барлық шешуші саяси тетіктерді өз қолына шоғырландырған И.Сталинге ұнамайды. Жаңа билікті әсіресе Түркияның латынға көшуі қатты ойландырады. Бүкіл түркі әлемінің жазу жағынан бірізді болуы оларды рухани жағынан жақындастыра түсетінінен сескенген метрополия өзінің бұрынғы шешімдерінен бас тартып, қолға алынғалы тұрған жұмысты тоқтатып тастайды. Билік оның басты себебін «Ресей халықтарын латын әліпбиіне көшіру басқа ұлт өкілдеріне орыс тілін үйретуді қиындатып жіберетіндігімен» түсіндіреді. Осылайша КСРО кеңістігіндегі ұсақ ұлттардың жазуын орыс графикасына көшіруге байланысты аса күрделі де нәзік мәселе 1921 жылы ғалым Гордолевский тарапынан қайта көтеріліп, күн тәртібіне қойылады. Алайда бұл залалды идея саяси білікті ғалымдар тарапынан үзілді-кесілді қарсылыққа тап болып, қабылданбай тасталды. Өйткені түркі халықтарының жазуын бір дегеннен орыс әліпбиіне көшіріп, мектеп арқылы орыстандыру саясаты Ресей империясының ұзақ жылдар бойы нақты іс-әрекеттер арқылы жүзеге асыруға ұмтылған дәстүрлі саясаты еді. Ал ұлттардың теңқұқылығын жариялап отырған жаңа үкімет үшін бұлай шешім қабылдау өте қауіпті болатын.
Осылайша Кеңес үкіметі айлаға көшіп, «уақытша шегініс» тактикасын әліпби ауыстыру ісіне де пайдаланды. Орыс жазуына бірден көшу әсіресе түрік халықтарының қарсылығын тудыруы мүмкіндігінен сескенген билік уақытша шегініс жасау туралы кеңеске құлақ асып, әліпбиді алдымен латын жазуына ауыстыру жөнінде шешім қабылдауға мәжбүр болды.
Осы жерде сауал туындайды: Кеңес үкіметі ұлттар жазуын неліктен алдымен латын жазуына көшіруді жөн санаған? Содан соң ғана латын жазуынан кириллицаға ауыстыруды мақұл көрген. Орыс жазуына бірден көшіруге болмас па еді? Мұнда қандай сыр бар?
Қазақ халқының тағдырына айтарлықтай қатысы бар осы сұрақтардың жауабы шын мәнінде біз ойлағаннан да апатты, күрделі болуы әбден мүмкін. Сондықтан бұл тақырып анағұрлым байсалды және арнайы зерттеуді қажет ететіні сөзсіз. Біз өз тарапымыздан қандай да бір жауабын бермей тұрып, осы мәселені терең зерттеген белгілі ғалым М.Мырзахметовтың пікіріне жүгінгенді жөн санадық. Ол: «И.Сталиннің алдымен араб жазуын латын жазу таңбасымен ауыстыруға нұсқау беруінің сыры әлі де айтылмаған кінәраты бар саясат екенін сезінеміз. Алдымен латын жазуына жармасудың сыры, меніңше, шет аймақтағы қолданылып келе жатқан араб жазуын кириллицаға алмастыруды көздеген патша үкіметінің миссионерлік саясатының тарихынан хабардар ұлттық республикалардағы зиялылар тобының мол болуынан сескеніп, белгілі бір қолайлы жағдай туғанша қоғамдық пікірді адастырып жіберу үшін істелген айла-амал ғана…» — дейді. (М. Мырзахметұлы. Қазақ қалай отарланды?.. Атамұра — Қазақстан. — 1993, 108-б.). Расында да солай, орыс жазуына көшіру үшін алдымен халықты адастыру керек болды. Тіпті әріп ауыстыру кезіндегі халықтың реакциясын, көзқарасын бақылап, зерттеп алу керек болды. Қалай десек те, бұл алғашқы қадам ең алдымен қоғамдық пікірді жұмсартып, лықсып келген іштегі ашу-ызаны сейілту болғаны анық. Яғни, түркілердің жазуын алдымен латынға көшіру, одан әрі біртіндеп кезең-кезеңмен кириллицаға ауыстырудың дайындық кезеңі болғандығында сөз жоқ. Ең ауыры мұның бәрі халықтар достығы, интернационализм ұранымен бүркемеленіп жасалды. Өйткені орыс билігі түрік халықтарының бір емле негізінде оқып, түсінісіп, тұтасып кетуінен өлердей қорықты. Қолдан келгенше оларды бір-бірінен бөлшектеп аулақ ұстауға, тіпті бір-біріне жау, дұшпан етіп көрсетуге күш салды. Себебі Кеңес Одағы байтағындағы түркі текті туысқан халықтардың бір әліпби негізінде емле-ережелерді пайдаланып, ортақ тіл табысып кетуі Орталық үшін қатерсіз емес еді. Сондықтан да мейлі, патшалық Ресей болсын, мейлі, большевиктік Ресей болсын, өз қол астындағы түрік халықтарын Түркия сияқты тәуелсіз елден аулақ ұстап, олардың тікелей де, жанама түрде де қатынас жасауына қатаң түрде шектеу қойып, мүмкіндігінше бір-біріне жолатпаған.
Тақырыпқа оралсақ, 1921 жылдан бастап тұтас КСРО-да латын алфавитін насихаттау ісі белең алып, оған кешеуілдетпей көшуге дайындық жасала бастайды. Қолда бар деректерге сүйенсек, түрік халықтарының ішінде арабтан латынға көшу идеясын бірінші болып көтерген Әзірбайжан жазушысы Мырза Фатих-Али Ахундов (1863ж.) екен. Бірақ патша заманында мұндай реформаның болуы мүмкін емес еді. Мүмкін болмайтын себебі орыс отаршылары ол кезде өздері жаулап алған халықтарды шоқындыру, орыстандыру ісімен шұғылданатын да, ол үшін ұлт жазуын тек кириллицаның жазу таңбасымен ауыстыру ғана істі жеңілдетеді деп санайтын. Қазан төңкерісінен кейін, іле-шала сол Әзірбайжан еліне араб әліпбиіне қарсы қозғалыс қайта жанданып, оны большевик Ағамалы оғлы деген оқымысты басқарды. Оның осы идеясы сол замат бүкіл Кеңес Одағына кеңінен таратылып, оны қолдаушылардың легі күн санап көбейе бастады. Бұдан көретініміз төңкеріске дейін миссионер ғалым С.А.Новгородов жасаған латын жазуының негізіндегі саха-якут әліпбиін есепке алмағанда, бұл мәселені алғашқылардың бірі болып көтерген әзірбайжан ағайындар екен. Әзірбайжаннан бастау алған латын әліпбиіне өту ісі басқа халықтармен бірге Қазақстанды да кең шарпыды. Осы ретте айта кететін нәрсе, латын әліпбиіне көшу барысында қазақ зиялылары арасында үлкен айтыс-тартыс туып, ол бірнеше жылға ұласқан. Жаңа үкімет тұсындағы латын әліпбиіне көшу мәселесі алғаш рет 1924 жылы 12-18 маусым аралығында Орынбор қаласында өткен қазақ білімпаздарының бірінші құрылтайында көтерілді. Бұл құрылтайда әліпби жөніндегі баяндаманы А.Байтұрсынов жасап, өзі түрлеген қазақ жазуының тиімділігін жан-жақты дәлелдейді. Ол былай дейді: «Тексеріп қарасақ, латын әліпбиінің түрік әліпбиінен кемдігі болмаса, артықтығы көрінбейді. Жаманнан жақсыға, залалдан пайдаға бой ұру — жөні бар дұрыс іс, оны әркім-ақ қостауы тиіс, жақсыдан жаманға, пайдадан зиянға бой ұрғанда, оны дұрыс деп қостауға болмайды. Латын әліпбиін аламыз деушілер ол әліпбидің түрік әліпбиінен не артықтығын айқындап ашпай, пайдалы екендігін бейнелеп түсіндірмей тек пәлен-түгендер алып жатыр; біз де аламыз дейді. Еліктеу мен лепірту базары көтеріңкі нәрсе екені рас. Бірақ біреу алып жатыр екен деп, латын әліпбиін алуға болмайды. Біреудің істегенін дұрыс-бұрысын тексерместен істеу тек еліктеу болады. Тек еліктеуді маймылша еліктеу деп атайды. Тесе қарап тексеріп, түрік әліпбиінен латын әліпбиінің артықтығы мынау, пайдалылығы мынау деп көзге көрсеткен ешкімді әлі көргенім жоқ. Көбінікі құр дүбірге қызу, дүрмекке еру сияқты көрінеді».
Одан кейін баяндама жасаған Н.Төреқұлов қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру керектігін дәлелдеп, оның артықшылық жақтарын тізбектеп, алға тартады.
Баяндамашылардан кейін жарыссөз басталады. Жарыссөзде М.Дулатұлы, Х.Досмұхамбетұлы, И.Арабайұлы, М.Тұрғанбайұлы, Е.Омарұлы сөз алып, олар бірден бірінші баяндамашыны қолдап, латын әліпбиі мәселесін тоқтату керек деген пікір білдіреді. Әліпби мәселесіне қатысты пікірталас қорытындысында, латынды қолдаушылар мен қарсы шығушылар тепе-тең түсіп, сегізге сегіз дауысқа ие болды. Алайда құрылтайды ашып, оған төрағалық еткен Қазақ АССР Оқу комиссары Нұғыман Зәлиұлы сол күнгі қорытынды мәжілісте өзі болмағанымен, жазбаша түрде латынды қолдап дауыс береді де, нәтижесінде қарсылар — 8 дауыс, қолдаушылар 9 дауыс жинап, бір ғана дауыс айырмашылығымен латынды қолдаушы жақ жеңіске жетеді.

1906 жылы 31 наурыз күні патшаның жеке бастамасымен арнайы Кеңес  тағы да Санкт-Петерборда бас қосты. Басынан бақайшағына дейін великорос идеясымен уланған жоғары шенділер бұл отырыста алғашқыдан да әріге кетеді. Мұндағы күн тәртібінде қаралған негізгі мәселе біртіндеп саяси санасы оянып келе жатқан түркі халықтарын қайтсек ауыздықтап, байлап-матап отырамыз; дербестікке ұмтылған екпінін не істесек бәсеңдетеміз; оның қандай амал-жолдары бар деген тақырыпта өрбіді.

Ресей оқу-ағарту халық комиссары А.Луначарскийдің айтуынша, Кеңес үкіметі тұсында әліпби ауыстыру мәселесін алғаш рет 1919 жылы бүкілдүние жүзі пролетариятының көсемі В.И.Лениннің өзі күн тәртібіне қойған екен. Тіпті, орыс жазу үлгісін латын әліпбиіне көшіруге бекініп, шешім де шығарып қойыпты. Алайда орыс жазу үлгісін латын графикасымен ауыстыру туралы мемлекеттік комиссияның шешімі Лениннен кейін билікке келіп, барлық шешуші саяси тетіктерді өз қолына шоғырландырған И.Сталинге ұнамайды.
(Жалғасы бар)

Болат Шарахымбай

(2)

Жуырда Алматыда Алаш Орданың 100 жылдығын мерекелеу аясында «Алаш Орда және ұлт-азаттық идеясы» атты ғылыми-практикалық конференция өтті. Дәл осы күні Алаш қозғалысына арналған салтанатты кеш болып, оған мәдениет пен өнер өкілдері, қоғам қайраткерлері, жастар және басқалары қатысты.
Айтулы шараны ашқан Алматы қаласының әкімі Бауыржан Байбек ХХ ғасырдың басында «Алаш» қозғалысы қайраткерлерінің тәуелсіздік үшін күрескенін атап өтті.
«Сол кездегі қазақ интеллигенциясы тәуелсіздікке жетудің стратегиясы мен тактикасын жасауға ұйытқы болды. Алаштықтар өз армандарының орындалатынына сенді және халықты бірлік пен тәуелсіздікке шақырды. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында: «18-19 ғасырларда Қазақ хандығы құлағаннан кейін қазақтардың арынды рухы бұрқ етіп сыртқа шығудың әртүрлі жолдарын қарастырды. Сол кезде қазақтарда өз мемлекетін құру үміті тағы да ояна бастады. Алашорданың көсемдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов және басқалар болды деп атап өткен еді», — деді Б.Байбек.
«Бүгінгі күні біз ұлттың тағдырына, оның көшбасшылары мен жалпы халыққа әр дәуірдің жүктер міндеті мен талабы әрқилы болып келетінін айқын сезініп жүрміз. Алаш арыстарының асқақ армандарының жүзеге асқанын, Қазақстанның тәуелсіз ел болғанын көру бақыты мына отырған сіздер мен біздің маңдайымызға жазылыпты. Замана көшін айқын сезініп, тарихи мүмкіндікті мейлінше тиімді пайдалануға бағытталған Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарламасы сол Алаш қайраткерлерінің көксеген армандарының іске асуының көрінісі, олардың өшкенінің жанғаны», — деп қорытындылады сөзін әкім.

Алматы қаласы
әкімінің баспасөз қызметі

(4)